Абдурозиқ ШАРИФОВ,
омӯзгори МТМУ №47-и ноҳияи Рӯдакӣ
Дарси физика яке аз асоситарин ҷузъи фанҳои дақиқ дар низоми таълим ба шумор рафта, дар тафаккури насли наврас шавқро нисбат ба техникаву технология ташаккул медиҳад. Дар ин нигошта мавзуи “Қувваи соиш” баррасӣ шудааст, ки метавонад, барои омӯзгорони ҷавон ҳамчун маводи иловагии методӣ хидмат кунад.
Мақсади дарс: фаҳмонидани ҳолатҳои пайдоиши чунин қувва, аҳаммияти қувваи соиш дар табиат, тавассути таҷриба муайян кардани он, ки бузургии қувваи соиш аз чӣ вобаста аст, фароҳам овардани шароит барои ташаккули малакаи гузарондани таҷрибаҳои таълимӣ, рушди зеҳни илмӣ, тафаккури мантиқӣ, қобилияти таҳлил ва хулосабарорӣ аз рӯйи таҷрибаҳои таълимӣ.
Таҷҳизонидани дарс барои як гурӯҳ: динамометр (дастгоҳ барои чен кардани қувва), тахтача, маҷмуи ашёи вазндор, тахтачаи резинӣ, тахтаи бо лента (скотч) печонидашуда.
Барои таҷрибаҳои намоишӣ: динамометр, нимҳалқаи пояи магнитӣ, варақи коғазӣ, варақи филизӣ (металлӣ).
Рафти дарс
- Омода кардани синф ва ташкили гурӯҳҳо.
- Такрори мавзуи гузашта бо ҳадафи навсозии дониши хонандагон
Дарс ба шакли пурсишу посух сурат мегирад. Омӯзгор ба шогирдон муроҷиат карда, чанд савол медиҳад: Қувваи соиш чист? Қувва ба куҷо равона карда шудааст? Он барои чӣ ба кор бурда мешавад? Қувваи соиш аз чӣ вобаста аст? Кадом формуларо барои ҳисоб кардани бузургии қувва метавон истифода кард? Дар идома омӯзгор ин мавзуъро бо саволҳои зерин дар зеҳни шогирдон навсозӣ ва мустаҳкам мекунад:
Саволи 1: Қувваи соиш чист?
Ҷавоб: Соиш қувваест, ки ҳангоми ба ҳам расидани ду ҷисм ба амал меояд ва ба ҳаракати нисбии онҳо халал мерасонад.
Саволи 2: Қувваи соиш кай ба амал меояд?
Ҷавоб: Қувваи соиш дар натиҷаи таъсири мутақобилаи ҷисмҳои ҳаракаткунанда ё ором, ки бо ҳам алоқа доранд, ба амал меояд.
Саволи 3: Қувваи соиш ба чӣ таъсир мекунад?
Ҷавоб: Дар сатҳи як ҷисм ба нуқтаи расидан бо ҷисми дигари ба ҳам таъсиркунанда.
Саволи 4: Қувваи соиш ба куҷо равона шудааст?
Ҷавоб: Ба муқобили суръати ҳаракат (бадан) равона шудааст.
Саволи 5: Қувваи соишро чӣ тавр чен кардан мумкин аст?
Ҷавоб: Бо чен кардани қуввае, ки динамометр дар вақти ҳаракати якхелаи он ба ҷисм таъсир мерасонад, мо бузургии қувваи соишро чен мекунем.
Сипас, яке аз хонандагон ба назди тахта даъват мешавад, то чӣ гуна чен кардани қувваи соишро нишон диҳад ва дар тахта он қувваеро, ки аз ҳолати соиш ба ҷисм таъсир мерасонад, тасвир кунад.
- Муайян кардани ҳадафи дарси нав
Ҳангоми омӯзиши қувваи соиш аз рӯи нақша мо дар нуқтаи «Қувва ба чӣ вобаста аст?» дарсро ба поён расондем. Дар ин дарс мо кӯшиш мекунем, ба таври таҷрибавӣ бифаҳмем, ки бузургии қувваи соиш аз чӣ вобаста аст.
Саволи 1: Ба фикри шумо, бузургии қувваи соишро чӣ муайян мекунад?
Саволи 2: Мафҳуми «миқдори физикӣ» чӣ маъно дорад ва он аз чӣ вобаста аст?
Саволи 3: Мо чӣ тавр маълум мекунем, ки бузургии қувваи соиш аз масса ва намуди сатҳ вобаста аст?
Хонандагон бо ёрии омӯзгор ба ин саволҳо посух дода, ба хулосае меоянд, ки барои фаҳмидани он ки оё бузургии қувваи соиш аз ягон параметр вобастагӣ дорад ва оё ин параметрро тағйир додан лозим аст, дар ҳоле ки ҳамаи параметрҳои дигаре, ки қувваи соиш низ аз онҳо вобаста аст, бояд боқӣ монанд.
Дар ин бахш омӯзгор худи мафҳуми параметрро шарҳ дода, таърифи онро мегӯяд: Параметр — хосият ё нишондиҳандаи объект ё система буда, онро чен кардан мумкин аст; натиҷаи ченкунии параметри система рақам ё арзиши параметр аст. Дар ин бахши дарс хонандагон ба 4 гурӯҳ тақсим шуда, барои гузаронидани таҷрибаҳои омӯзишӣ омода мешаванд.
- Иҷрои таҷрибаи таълимӣ
Ҳангоми кори гурӯҳӣ хонандагон тибқи дастурамал ҷадвалро дар варақаҳои алоҳида пур мекунанд.
Дастурҳо барои кор:
- Андозаи қувваи соишро, ҳангоми ҳаракати тахтачаи дорои вазн, як бор рӯйи миз ҳаракат медиҳанд; аввал болои лента; баъд дар рӯйи резина. Натиҷаашро чен мекунанд.
- Маълумотро дар ҷадвал менависанд.
- Андозаи қувваи соишро, ҳангоми ҳаракати тахтачаи ба он ду ашёи вазндор боршуда, рӯйи миз ҳаракат дода, андозаи соишро чен мекунанд; аввал дар лента; сипас, дар резина.
- Маълумотро дар ҷадвал менависанд.
- Ниҳоят, андозаи қувваи соишро, ҳангоми ҳаракати тахтачаи дорои се вазн, дар рӯйи миз чен мекунанд; дар лента; сипас, дар резина.
Маълумоти ҳосилшударо дар ҷадвал менависанд.
Натиҷа: …
Аз ҳар гурӯҳ якнафарӣ ба назди тахта баромада, ҷадвали ҷамъбастиро пур мекунанд. Пас аз пур кардани ҷадвал, донишомӯзон ба ҷойҳои худ мешинанд ва ҳар як шахс мустақилона натиҷаҳои ҳосилшударо дар варақҳои худ пур мекунад: мақсад, таҷҳизот, хулоса. Баъд аз ин онҳо варақҳоро ба омӯзгор месупоранд.
- Муҳокимаи натиҷаҳо
Бо дарназардошти натиҷаҳои андозагирӣ, метавон ба хулосае омад, ки бузургии қувваи соиш аз намуди сатҳҳое, ки ба ҳам таъсир мерасонанд, инчунин, аз массаи ҷисм вобаста аст. Ба андозае, ки массаи ҷисм (бор) зиёд бошад, қувваи соиш ҳамон қадар афзоиш меёбад.
- Таҷрибаи намоишӣ
Омӯзгор пас аз эълони натиҷаҳои таҷриба ба хонандагон муроҷиат карда, мегӯяд:
— Биёед, боз як озмоиши дигар мегузаронем. Барои ин коғаз ва тахтачаро мегирем. Аввал, қувваи соиши байни блок ва коғазро чен мекунем. Дуюм, дар таги коғаз варақи филизиро мегузорем (барои он ки хонандагон натиҷаро дуруст пайхас кунанд, қувваи соишро бори дигар чен мекунем).
Саволу ҷавоб мекунем.
Савол: Чаро дар ҳолатҳои якум ва дуюм нишондиҳандаҳои динамометр ба таври ҷиддӣ фарқ мекунанд, гарчанде ки вазни бор ва намуди сатҳҳои ба ҳам таъсиркунанда як хел мемонанд?
Ҷавоб: Дуруст нест, гӯем, ки бузургии қувваи соиш аз масса вобаста аст, зеро он ба қувваи фишордиҳӣ, яъне, ба қуввае, ки ҷисм ба сатҳи он пахш мешавад, вобаста аст. Чӣ қадаре, ки ҷисм ба рӯи сатҳ фишор диҳад, ҳамон қадар бештар қувваи соиш ба вуҷуд меояд.
Нақшаи вобастагии қувваи соишро аз қувваи реаксияи такякунанда (ки мувофиқи қонуни сеюми Нютон ба бузургии қувваи ҷойгиранда баробар аст) тартиб медиҳем. Дар нақшаи додашуда аломатҳо чунин маъно доранд:
α –
кунҷи моили графикӣ
μ =
tgα (маънои геометрии коэффисиенти соиш)
μ =
Fтр/N (маънои физикии коэффисиенти соиш)
Хулосаи
пешинаро ислоҳ мекунем:
Андозаи
қувваи соиш аз инҳо вобаста аст:
1)
қувваи фишор.
2)
намуди сатҳҳои ба ҳам муқобил.
7.
Муттаҳидшавӣ
Иҷрои
босифати вазифаҳо.
Вазифаи
№1. Чаро дар шароити яхбандӣ ба роҳҳои пиёдагард қум мепошанд?
Вазифаи
№2. Тахтача ба тарафи рост кӯчонида мешавад. Қувваи соиши лағжиш нисбат ба
тахтача ба куҷо равона мешавад; ба тахтача, ба сатҳе, ки тахтача ҳаракат
мекунад?
Вазифаи
№3. Дар дарси тарбияи ҷисмонӣ писарбача аз ресмон баробар ба поён меҷаҳад. Ин
ҳаракати ӯ бо ресмон дар зери кадом қувваҳо ба амал меояд? Ин қувваҳо ба куҷо
ва чӣ гуна равона шудаанд?
Вазифаи
№4. Оё пас аз борон роҳи хокӣ лағжонак аст?
8.
Вазифаи хонагӣ
Аз ҳаёт мисолҳоеро ёфта, ба дафтар нависед, ки
дар онҳо кадом вақт фоидаовару зараровар будани қувваи соиш сабт ёфта бошад.
Дар
қисмати ҷамъбаст дарсро ба шакли бозӣ идома медиҳем.
9.
Санҷиши дониши ҳосилшуда дар 60 сония
Он дар шакли «Як дақиқаи шуҳрат» баргузор
мешавад. Дар 60 сонияи ҳисобӣ ҳар як талаба дар бораи мазмуни дарс чизҳои наву
шавқовар омӯхтаашро мухтасар нақл мекунад. Ҳар нафар бояд кӯшиш намояд, ки бо
маълумоти дақиқ ва сухани нав гуфтаҳои ҳамсинфашро такмил диҳад. Масалан: имрӯз
дар синф мо ба таври таҷрибавӣ муайян кардем, ки бузургии қувваи соиш аз ду
параметр вобаста аст: қувваи фишор, намуди сатҳҳо…
Нафари
дигар дар бораи шаклҳои соиш, зараровару фоидаовар будани баъзе аз навъҳои он
маълумот медиҳад.
Дар
охир, омӯзгор дарсро ҷамъбаст карда, қувваи соишро яке аз ҳолатҳои барои табиат
ва ҳаёти инсонҳо муҳим арзёбӣ мекунад. Таваҷҷуҳи хонандагонро ба он равона
месозад, ки дар зиндагии рӯзмарра мушоҳидакор бошанд ва дар вақти ба мушоҳида
гирифтани ин ё он навъи соиш доир ба тарафҳои мусбату манфии ин рӯйдод фикр
карда, хулосаи мантиқӣ бароранд.
