БАЛАНД БАРДОШТАНИ СИФАТИ ТАЪЛИМ ТАВАССУТИ ИСТИФОДАИ УСУЛҲОИ ОМӮЗИШИ ҲАМФАЪОЛ

Дар ҳар як кишвари мутараққии ҷаҳон дар низоми маориф ба сифати таҳсилот афзалият медиҳанд, зеро сифати таълим асоси натиҷаи дарс ба ҳисоб меравад. Дар ин нигошта назаре доир ба ин масъалаи муҳим шудааст, ки манзури хонандагони маҷаллаи “Маърифати омӯзгор” мегардад.

Мусаллам аст, ки баланд бардоштани сатҳу сифати таълим дар ҳар давру замон яке аз масъалаҳои мубрами соҳаи маориф мебошад. Дар шароити муосир вазифаи муаллим ба куллӣ тағйир меёбад. Дар шароити имкони беканори дастрасӣ ба ҳама гуна иттилоот омӯзгор бояд натанҳо дониши худро ба хонанда интиқол диҳад, балки пеш аз ҳама, тарзи истифода аз иттилоъро низ таълим диҳад. Ин аз муаллим мусаллаҳ будан бо методикаи нави таълим, назарияҳои муосири равоншиносии маърифатӣ, фаҳмишҳои умумифаннӣ ва технологияи омӯзишро талаб мекунад.

Пӯшида нест, ки соҳаи маорифи муосир дар зинаи иваз шудан аз модели куҳнаи донишҳои мактабӣ ба зинаи нав мактаби салоҳиятҳо қарор дорад. Омӯзгорон ба саволи чиро таълим додан ва чӣ гуна таълим додан дар шароити олами  зудтағйирёбанда  ҷавоб  меҷӯянд.  Чун мавзуи матраҳшаванда доманадор аст, тасмим гирифтем, танҳо дар доираи истифодаи усулҳои ҳамфаъол, ки дар маорифи ҷаҳонӣ мавқеи назаррасро касб кардааст, изҳори андеша намоем.  Дар шароити кунунӣ яке аз роҳу воситаҳое,   ки ҷиҳати баланд бардоштани сифати таълим заминаи мусоид фароҳам меорад, ин истифодаи усулҳои омӯзиши ҳамфаъол ба шумор меравад. Усулҳои таълими фаъол ва ҳамфаъол, таълим тавассути муҳити таълимӣ, инчунин, шаклҳои гуногуни худташкилкунӣ дар таълим дар навовариҳои соҳаи маорифи кишварҳои пешрафта ба зинаи аввал мебароянд.

Усулҳои омӯзиши ҳамфаъол усулҳое мебошанд, ки ҳамкорӣ (ё муносибати мутақобила)– и байни омӯзгор ва хонанда, инчунин, хонанда ва омӯзгорро талаб мекунанд. Дар ҳамин маврид калимаи «интерактив» бояд истифода шавад, ки он аз калимаи англисии «interact» гирифта шуда, маънояш «inter» — «якҷоя» ва «act» — «амал кардан» мебошад. Усули таълим ва омӯзиши ҳамфаъол аз омӯзгор фаъолияти баланд ва дарки эҷодкоронаи маълумоти пешниҳодшударо талаб мекунад. Меъёрҳои асосии модели ҳамфаъоли таълим ин имкони муҳокимарониҳо ва пешниҳоди озоди мавзуъ, вале шумораи зиёди фаъолиятҳои амалӣ, ташаббуси бештар аз тарафи донишҷӯ, шумораи зиёди фаъолияти гурӯҳие, ки кӯшишҳои якҷояро талаб мекунанд ва иҷроиши корҳои хаттӣ мебошад.

Талаботи дар боло зикргардида ҳар як омӯзгорро ҳушдор месозад, ки пайваста бо донишҳои наву тозаи илмию методии соҳа мусаллаҳ бошад, ташаббускору ҷӯянда ва эҷодкориро пешаи худ қарор диҳад.

Бо дарназардошти гуфтаҳои боло дар раванди дарс донишҷӯ бояд бештар фаъолият намояд, на муаллим. Муаллим дар раванди дарс нақши раҳнаморо мебозад. Усулҳои омӯзиши ҳамфаъол дар назди муаллим як қатор вазифаҳо мегузорад, аз ҷумла, 1) истифодаи самараноки вақт;

2) риояи эҳтироми фикри тарафайн. Зикр кардан бамаврид аст, ки дар таълими анъанавӣ дар бисёр ҳолат ба мушоҳида мерасад, ки ин ё он донишҷӯ ба дарс ҷавоб мегӯяд, донишҷӯёни дигар аксаран беаҳаммият мебошанд ва фикри рафиқи худро гӯш намекунанд. Усулҳои омӯзиши ҳамфаъол тақозо дорад, ки донишҷӯён нисбат ба фикрҳои баёнкардаистодаи шарикдарсашон ҳисси эҳтиром дошта бошанд; 

3) эътибор додан ба таъсирнокии сухан. Аслиҳаи тавонои омӯзгор дар дарс ин суханронии ӯ мебошад. Сухани муаллим бояд чун оҳанрабо таваҷҷуҳи шогирдро ба худ ҷалб намояд.

Сабаби интихоби ин усулҳо аз он иборат аст, ки онҳо воситаи самараноки омӯзиш ба ҳисоб мераванд. Ҳамон усул самараноктар аст, ки бо истифода аз мавод ва вақти кам мақсади таълим амалӣ шавад. Бинобар ин, пеш аз интихоби усул, бояд ба эътибор гирифт, ки чиро таълим додан зарур аст ва шогирдон чиро бояд омӯзанд, яъне, мақсади таълим бояд муайян бошад.

Яке аз роҳҳои дигари фаъолгардонии дарс ин гузаронидани дарс тавассути гурӯҳбандӣ ба шумор меравад. Аз ин дидгоҳ, кори дастаҷамъӣ хеле самарабахш аст. Аммо ин маънои онро надорад, ки омӯзгор ба осонӣ фаъолияти гурӯҳиро дар дарси худ ташкил карда метавонад.

Ба андешаи мо, омӯзгор он гоҳ метавонад, омӯзиш дар ҳамкориро ташкил кунад ва ба қувваҳои шахсии худаш бовар дошта бошад, ки мафҳумҳои зеринро дақиқ фаҳмад:

Кӯшишҳои инфиродӣ аз кӯшишҳое, ки аз ҷониби ҷомеа ба амал меоянд, бо кадом хусусият фарқ мекунанд?

1. Кадом натиҷаҳоро аз кори якҷояи гурӯҳҳои хурд метавон интизор шуд?
2. Чӣ бояд кард, то гурӯҳ ба дастаи ҳамфикрон табдил ёбад?
3. Чӣ гуна кори гурӯҳҳоро баҳогузорӣ бояд кард?

Нахуст бояд тазаккур дод, ки гурӯҳҳои ҳамкорӣ бояд аз шумораи ками донишҷӯён иборат бошанд. Чӣ қадар агар гурӯҳ хурд бошад, ҳамон қадар ҳар узви гурӯҳ масъулиятро зиёдтар ҳис мекунад. Масалан, дар гурӯҳи 25-нафараи донишомӯзон омӯзгор метавонад, онҳоро ба панҷ гурӯҳи баробар ҷудо кунад. Аммо созмон додани гурӯҳ чандон кори осон нест, зеро имкон дорад, ки донишҷӯ гурӯҳро аз диди хеш интихоб кунад. Омӯзгори ҳассос гурӯҳро тавре созмон медиҳад, ки онҳо баробарвазн бошанд (дар ин маврид сатҳи дониши шогирдон дар назар гирифта мешавад). Дар акси ҳол як гурӯҳ метавонад пурқувват бошад, гурӯҳи дигар баръакс. Агар узви гурӯҳ фақат аз афроди лаёқатманд ё суст иборат бошад, он гоҳ омӯзгор фаъолияти кори гурӯҳҳоро мувофиқи матлаб ба роҳ монда наметавонад. Гурӯҳҳорро номгузорӣ мекунанд. Чунончи: «Дӯстӣ», «Истеъдод», «Муваффақ», «Истиқлол», «Ваҳдат». Намояндаи ҳар гурӯҳ сабаби чунин номгузориро шарҳ медиҳад.

Сипас, саволу супоришҳои пешакӣ омоданамуда ба гурӯҳҳо тақсим карда мешавад. Бартарии ин тарзи кор дар он аст, ки нафари дорои лаёқати суст дигар наметавонад, ба фикри беруна дода шавад ва ҳаракат мекунад, ки ҷавоб ёфта тавонад. Дар ин маврид ба шариконаш эътибор медиҳад, ки чӣ тавр онҳо дар ёфтани ҷавобҳо кӯшишу талош мекунанд. Омӯзгор ба донишҷӯён пешниҳод менамояд, ки дониш ва малакаҳои андӯхтаашонро ба дигарон омӯзонанд. Вақте ки ба ин фаъолият тамоми узви гурӯҳ ҷалб карда шудаанд, онро «фаҳмондадиҳии мустақим» номидан мумкин аст.

Ҳангоми пурсиши саволу супоришҳои пешниҳодгардида омӯзгор ҳаракат мекунад, ки бештар ҷавобҳоро аз нафарони дорои лаёқати суст пурсон шавад. Моҳияти ин амал дар он аст, ки фаъолон нафарони сустхонро мавриди муҳокима қарор медиҳанд ва хоҳиш менамоянд, ки минбаъд дар ёфтани ҷавобҳо онҳо низ бетараф набошанд. Зери ин таъсир нафари сустхон кӯшиш мекунад, ки то андозае дар ёфтани ҷавоб ҳиссагузорӣ кунад.

Дар хотир бояд дошт, ки ҳар қадар ҳайати гурӯҳ зиёд бошад, ҳамон қадар бо хусусиятҳои фардии гуногун, ба монанди қобилият, дониш, малака, маҳорат ва одатҳо дучор шудан мумкин аст. Ҳар қадаре теъдоди узви гурӯҳ зиёд бошад, ҳамон қадар дар назди ҳар яки онҳо масъулияти бештар гузошта мешавад. Дар гурӯҳ бояд фазои дӯстона ҳувайдо буда, ҳар як узви он бо баёни фикри худ, ҳамоҳангсозии ақидаи пешниҳодкардааш бо фикри рафиқони худ, нишон додани маводи таълимӣ, мушоҳида кардани он, ки ягон нафар аз гурӯҳ дар канор намонад, имкон дошта бошад.

Дар муайян кардани теъдоди узви гурӯҳ хусусияти супориш, ки онро бояд иҷро кард ва таъмини узви гурӯҳ бо маводи зарурӣ нақши асосӣ мебозад. Хулоса, чунин равиши дарс донишомӯзонро дар раванди дарс фаъол гардонида, онҳоро аз ҳолати афсурдагӣ, камтаваҷҷуҳӣ ва бемайлӣ раҳо месозад ва пойбанди дарсу омӯзиш месозад.