АЙБ АСТ, КИ ДАР ҲУНАР НАКӮШӢ…

Ҳунарҳои дастӣ аз зумраи он навъ ҳунарҳое мебошад, ки хоси миллатҳо буда, ба асолати фарҳангии ин ё он мардум мубаддал шудаанд.

Дар давраҳои пешин садҳо зардӯзони моҳир ба дӯхтани либосҳои қиматбаҳои дарбориён машғул буданд ва фақат як қисми ночизи маҳсулоти онҳо ба бозор бароварда мешуд. Либосҳои бо зардӯзӣ ородода – ҷомаҳои мардона, камзӯлҳо, шалворҳо, пойафзол, тасма, каллапӯшҳо, ҷиҳози аспҳо танҳо бо фармоиши амир ва пайвандони ӯ омода мешуданд. Бо мурури замон берун аз дарбор низ устохонаҳо ташкил шуданд. 

Дар доираи татбиқи иқдомоти Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба эҳё ва рушди ҳунарҳои мардумӣ то имрӯз даҳҳо мактаби ҳунармандон дар шаҳру ноҳияҳои Тоҷикистон ташкил шуда, фаъолият доранд. Ин марказҳои ҳунармандӣ таҳти роҳнамоии устоҳои машҳуру боистеъдод фаъолият мебаранд. Дар замони мо ҳунарҳое, ки замоне фаромӯш шуда буданд, эҳё гардида, арзиши маҳсулоти дастӣ нисбат ба молҳои оммавӣ меафзояд.

Инкишофи ҳисси зебоипарастии инсонро дар бозёфтҳои бостоншиносон, ба монанди китобу дастхатҳои нодир ва мусаввараҳо, ки дар онҳо фарҳанг, ҳунари меъморву рассомӣ, ҳамчунин, хусусияти рӯзгори маишии мардуми давраҳои қадим инъикос ёфтаанд, пайгирӣ метавон кард.

Дар замони мо тадқиқоти илмӣ дар соҳаи тарбияи ҷавонон бо дарназардошти таълими ҳунарҳои мардумӣ мавқеи назаррасро ишғол мекунад. Ҳадафи олимон баҳодиҳӣ ва таҳлили рушди ҳунармандӣ ва таъсири он, омӯзонидани ҳунарҳои аҷдодӣ ба ҷавонон, бо такя ба онҳо ташаккул додани ҳунарҳои наву муосир мебошад.

Санъати ороишӣ, ки бо зиндагии мо робитаи зич доранд, тариқи офаридани ашёи гуногун ва ороиши меъморӣ амалӣ мешавад. Инкишофи ҳунарҳои меъморӣ, кулолгарӣ, мисгарӣ, заргарӣ, қолинбофӣ ва кашидадӯзӣ ба рушди наққошӣ низ мусоидат кардааст. Ҳар як нақшу нигор маънои хос дошта, аз ҷониби халқ номгузорӣ мешуд ва аксари онҳо нишони эътиқоду бовар ба урфу одате буданд. Масалан, соли 1960 санъатшиносон Н.Юнусова ва М. Рӯзиев дар деҳаи Сино тадқиқот гузаронида, нақши камзӯлчаи бачагонаро, ки тасвири ду мор ва моҳро дошт, таҳлил карданд. Маълум шуд, ки тибқи бовари мардуми ин маҳал ду мори ба шакли чиллик тасвиршуда бачаро аз иблис эмин медорад, моҳ ӯро чун моҳи нав зебо мекунад.

Таҷассуми ҳунарҳои миллӣ дар ороиши сару либос, ҷиҳози хона, муҳити зист ва ғайра мушоҳида мешавад. Масалан, барои омӯзиши таърихи либос асарҳои санъати тасвирӣ, меъморӣ, адабиёт, ҳуҷҷатҳои таърихие, ки зиндагии маишии мардум ва фарҳанги давраҳои гузаштаро инъикос месозанд, сарчашмаҳои асосӣ ба ҳисоб мераванд. Шакл ва хусусияти сару либос дар ҳама давру замон фарҳанги маънавии халқ, урфу одат ва муносибати мардумро ба ин ё он падидаву ҳодиса нишон медиҳад. Тағйири намуди ҳамаи навъҳои либоси миллӣ ба хусусияти ин ё он минтақа вобаста аст. Аз ин рӯ, омӯзиши либоси миллӣ ва тағйири шаклҳои он робитаи либосро бо таърихи этникии миллӣ ошкор месозад.

Либоси анъанавии мардуми одӣ аз либоси намояндагони табақаҳои боло ва шахсони маъруф фарқ дошт. Тафовути сару либос на дар тарҳи он, балки дар навъи матоъ буд. Ин фарқ на танҳо дар сифати матоъ ва тарзи ороиши либос, балки маҷмуи либос зоҳир мешуд.

Таҳаввулоте, ки дар давраҳои муайяни таърихӣ дар ҳаёти халқҳо рӯй медиҳанд, ба ҳастии моддӣ ва маънавии мардум дигаргуниҳо ворид мекунад ва бешак, ба либосҳои миллӣ низ таъсир мерасонад.

Умуман, меҳнат маҷмуи амалҳоест, ки тавассути он маҳсуле ба даст оварда мешавад ва барои зисту зиндагонӣ зарур аст. Меҳнат инсонро офаридааст ва он аз мавҷудоти дигари зинда фарқ мекунад. Пас, ҳар як фард бояд ба меҳнат омода шавад ва меҳнатро дӯст дорад, зеро ба ин восита ҳам ҷисман ва ҳам рӯҳан ташаккул меёбад.

Инсон бо он зинда аст, ки кор мекунад, эҳтиёҷашро қонеъ менамояд. Ҳамин тавр, сифатҳои мухталифи шахсият ташаккул меёбад. Яъне, онҳо ҳам меҳнат мекунанд ва ҳам зебоӣ меофаранд.

Дар дарсҳои кафедраи методикаи таълим дар муассисаҳои томактабӣ ва миёнаи умумии филиали Донишкада дар вилояти Суғд дарсҳои санъати тасвирӣ ва меҳнат бо омӯзиши муҳит, ашёи тасвиршаванда, манзараҳои алоҳида ва ба назар гирифтани ҳамоҳангии рангу шакл, мазмуну метод бо ҳам иртиботи хос доранд, гузаронида мешавад. Умумияти онҳоро ба эътибор гирифта, ҳамгиро карда, номи фан “Санъат ва меҳнат” номида шудааст. Дарсҳо тавре ба нақша гирифта шудаанд, ки дар ҳар як машғулият шунавандагони курси такмили ихтисос (дар муассиса бо хонандагон) на танҳо бо як амалиёт, балки бо ду, се ва ё чор амалиёт машғул мешаванд. Онҳо тарзҳои композитсиониро ба нақша мегиранд, мушоҳида менамоянд, тасвир менамоянд, рангубор мекунанд, бо суробсозӣ, гулмонӣ машғул мешаванд. То охири соли таҳсил дар хонандагон доир ба намудҳои санъати тасвирӣ, дар бораи рассомони Тоҷикистон ва асарҳои онҳо, корҳои моделсозӣ, ороишӣ бояд тасаввурот ҳосил шавад. Ҳамин тариқ, санъати тасвирӣ ва таълими меҳнат мантиқан алоқаманданд.

Мақсади асосии таълими фан дар филиали донишкада:

— мунтазам инкишоф додани малакаи меҳнатӣ, рассомӣ, ороиш ва эҷодкорӣ ҳангоми таълиму ҳаёти рӯзмарра;

— тарбияи меҳнатӣ, эстетикӣ ва касбии мактабиён;

— шиносоӣ бо намудҳои санъати графикӣ ва касбии мактабиён;

— ташаккули маҳорати тасвири графикӣ дар хонандагон, бедор кардани кӯшишу ғайрат, меҳнатдӯстӣ, ҳисси эҳтиром ба меҳнати худ ва дигарон;

— омода намудани хонандагон ба иҷрои корҳои мухталиф;

— инкишофи қобилияти амалӣ, фикрӣ ва эҷодӣ.

Объекти асосии таълимро тасвир ва сохтани маснуот аз асл, ороиши нақшу нигор ва кор бо матоъ, тасвир ва сохтани маснуот мувофиқи мавзуъ, корҳои омехта, моделсозии техникӣ, корҳои кишоварзӣ ва саёҳат ташкил медиҳад.

Дар равиши дарси мазкур хонандагон ҳам расм мекашанд ва ҳам дар заминаи ҳамон ашё таълими меҳнатро иҷро менамоянд. Яъне, ҳар як дарс тахминан ба ду қисм тақсим мешавад: қисми аввал – расмкашӣ ва қисми дуюм — меҳнат ё баръакс. Вале мазмуни дарс ва тарзи ташкили он ба мавзуъ вобаста аст. Агар ҳаҷми кор зиёдтар бошад, муаллим метавонад, як дарси пурраро ба санъати тасвирӣ ва ё ба таълими меҳнат бахшад.

Дар маҷмуъ, яке аз вазифаҳои асосии омӯзиши фанни «Санъат ва меҳнат» ин инкишоф ва ҷалби хонандагон ба меҳнат, зебоиофарию зебопарастӣ ва ба эҷодкорӣ ҳидоят намудани онҳо мебошад. Фароҳам овардани шароити мувофиқ, муҳайё намудани асбобу маводи кор, мақсаднок ва мунтазам ба роҳ мондани омӯзиши фанни «Санъат ва меҳнат» хонандагонро ба машғулиятҳои амалии синфҳои минбаъда тайёр намуда, хонандаро на танҳо барои дарси оянда, балки барои кори мустақилона дар ҷомеа омода месозад.

Аз лаҳзаҳои аввали таълими фанни санъ ат ва меҳнат моро лозим меояд, ки оид ба намудҳои гуногуни коғаз, мавқеъ, сифат ва аҳаммияти он маълумот диҳем. Донистани хусусиятҳои коғаз ба шахс имкон медиҳад, ки кори дастии худро босифат созад.

Ҳангоми фаъолият бо картон бештар ин усулҳо истифода бурда мешаванд:

Сохтан бо роҳи буридан, ширеш кардан. Ин намуди фаъолият бо истифода аз қайчӣ ва ширеш иҷро мешавад. Масалан, сохтани қуттича, хонача, мошин… Омӯзгор сохтани онҳоро бояд қадам ба қадам нишон дода, тарзи дуруст иҷро намудани қадамҳоро аз тарафи хонандагон назорат кунад ва ба хонандагоне, ки душворӣ мекашанд, ёрдам кунад, ё ба назди хонандаи фаъол шинонда, ба ӯ вобаста кунанд. Намунаи қадамҳои сохтани қуттӣ аз картон: 

Гулмонӣ (апликатсия) аз коғаз як намуди фаъолият буда, бо роҳи буридан ва ширеш кардан истифода мешавад. Тафовути ин усул аз усули якум дар он аст, ки дар ин намуди фаъолият ашё сохта намешавад, балки тавассути он манзараҳои зебо ё гулҳо омода мешаванд. Яъне, аз як намуди коғаз гул, барг, ё ягон ашёи дигар бурида шуда, ба коғази дигар ширеш карда мешавад. Масалан, бо усули гулмонӣ омода намудани манзараи баҳор:

Омӯзгор чанд навъи омода кардани гулҳоро қадам ба қадам ба хонандагон нишон дода, сипас, ба онҳо супориш медиҳад, ки худашон ягон гулро эҷод кунанд. Супориш бояд ба қобилияти эҷодии хонандагон равона карда шавад. Ба маснуоти табиӣ барги гул, чӯбчаҳои дарахтон, ҷалғӯза, пӯчоқи чормағз, писта, зироатҳо, сангчаҳо дохил мешаванд. Ин намуди фаъолият барои инкишофи тафаккури эҷодӣ ва моторикаи хурд (ҳаракати панҷаҳо)-и кӯдак мусоидат менамояд.

Усулҳои тайёр кардани матоъ ба одамон ҳанӯз аз замонҳои хеле қадим маъмул аст. Кофтуковҳои бостоншиносон шаҳодат медиҳанд, ки аҷдодони мо дар асрҳои XV-пеш аз мелод ба бофандагӣ, яъне, тайёр кардани матоъ машғул буданд.

Техникаи корҳои ресандагию бофандагӣ солиёни зиёд дастӣ буда, танҳо дар асрҳои миёна рӯ ба тараққӣ ниҳод. Аз дуку чарха то ҳалоҷӣ, аз ҳалоҷӣ то дастгоҳҳои одӣ, аз он то дастгоҳҳои механикию автоматии пуриқтидор такмил дода шудааст.

Маснуоти асосии корҳои бофандагӣ: пахта, мӯина, пилла, зағирпоя, канаб, ҷут (гиёҳе, ки дар Ҳиндустон мерӯяд ва аз он матоъҳои дағал ва ресмону банд тайёр мекунанд). Аз моддаҳои кимиёвӣ низ матоъ тайёр мешавад, ки онҳоро сунъӣ мегӯянд.

Муаллим ба хонандагон дар бораи чанд фарқияту монандии коғазу матоъ маълумот медиҳад: коғазу матоъ — маводи тунуканд, ғафсии онҳо дар муқоиса бо бар ва дарозӣ беохир аст; коғазу матоъ маводеанд, ки аз нахҳо иборатанд, танҳо дар коғаз ин нахҳо омехтаанд, дар матоъ нахҳо ба монанди тору пуд омадаанд. Ҳангоми омӯхтани гулдӯзӣ аввал бо қалам дар рӯйи матоъ тасвир намудани нақшҳо, баъд тарзи дуруст дӯхтани онро омӯзгор нишон медиҳад.

Хулоса, ҳунар ганҷинаи пурзар ва ҳунарманд заргари бузургест, ки бо офаридаҳои ҷолибаш мафтунгари дилҳои инсонист. Шоир барҳақ фармудааст:

Айб аст, ки дар ҳунар накӯшӣ,

Сад айб ба як ҳунар напӯшӣ.

Соҳибҳунаре, ки ботамиз аст.

Дар дидаи мардумон азиз аст.