Файзуллоҷон САФАРОВ,
дотсенти кафедраи технологияҳои иттилоотӣ ва автоматикунонии филиали Донишгоҳи миллии таҳқиқотии технологӣ — МИСиС дар шаҳри Душанбе
Дар шароити муосир ва тағйирёбии рақамӣ, вақте ки иртиботи иттилоот дар рушди ҷомеа ва иқтисод нақши асосиро мебозад, масъалаҳои таъмини соҳибихтиёрии системаи ҷусторию иртиботӣ аҳаммияти хос пайдо мекунад. Вобастагии технологӣ аз шабакаҳои иртиботии хориҷӣ, инчунин, платформаҳои рақамии бегона, барои амнияти миллӣ ва суботи иқтисодии кишвар хатар эҷод мекунад. Давлатҳое, ки қодиранд инфрасохтори рақамии худро мустақилона рушд дода ҳифз кунанд, дар ин самт рақобатпазир мегарданд. Соҳибихтиёрии миллии рақамӣ ба омили асосии таъмини Истиқлоли давлатӣ дар ҷаҳони муосир табдил меёбад, ки дар он технологияҳои мустақили рақамӣ нақши муҳим дошта, барои таъмини соҳибихтиёрии иттилоотӣ тақвияти инфрасохтори иттилоотию иртиботӣ дар тамоми қаламрави кишвар зарур аст. Ин маънои онро дорад, ки таъмини дастрасии устувор ва босифат ба интернет омили муҳимми татбиқи технологияҳои муосир мегардад.
Вобастагии ҷаҳон ба технологияҳои иттилоотӣ ҳамарӯза меафзояд ва Тоҷикистон низ истисно буда наметавонад. Системаи ҷусторию иртиботии мустақил имкон медиҳад, ки кишвар аз таъсири манфии эҳтимолии беруна дар соҳаи амнияти иттилоотӣ эмин бошад. Ин на танҳо як василаи таъмини амнияти иттилоотӣ, балки воситаи муҳимми рушди иқтисодӣ ва фарҳангии кишвар мебошад. Ҷумҳурии Тоҷикистон ягона давлати пасошуравӣ аст, ки дорои системаи ҷустории мустақили худ мебошад. Ин система дастрасӣ ба иттилоот ва хидматрасониҳои иртиботиро аз платформаҳои бегона озод карда, маълумотро аниқ ва бо суръат таъмин менамояд.
Шабакаи иртиботии Додаҳо — Dodaho аз рӯи усули тарҳрезӣ фаъолият мекунад, ки шумораи умумии истифодабарандагон ба он пайваст мешаванд. Системаи ҷустории мазкур ба муштариён хидматҳои ҷусторӣ, иртибот, ҳифзи иттилоот, интиқоли иттилооти зиёд, хидматҳои дастрас ба шабакаи
ҷаҳонии интернетро пешниҳод мекунад. Имкони афзоиши суръати интиқоли иттилоот бо назарияи маъруфи Шеннон ва Хартли шарҳ дода мешаванд, ки қобилияти гузариши шабакаро бо С [бит/с], хати гузариши басомад B [Гц] ва таносуби мавҷ/садо h2= Pc / Рш, яъне, таносуби қувваи мавҷи фоиданок ба қувваи садо дар шабака пайваст мекунад [3]: C = B log2 (1+ h2).
Аз таҷриба бармеояд, ки гузариш аз стандарти шабакаи вобаста бо маҷрои 1,5 МГц ба стандарти «5g-Advanced» бо маҷрои 50 МГц афзоиши суръатро метавон аз 10 Мбит/с то 100 Мбайт/с таъмин кард. Дар натиҷаи афзоиши суръати интиқоли маълумот афзоиши назаррас дар системаи иртиботии мустақил ба амал меояд.
Иқтисоди рақамӣ аз он ҷиҳат бартарӣ дорад, ки дар он муносибати марбут ба истеҳсол, коркард, захира ва интиқоли маҳсулот бо истифодаи саривақтӣ ва самараноки иттилоот, ки бо далелҳои қотеъ ва возеҳ асос ёфтаанд, таҷассум меёбанд.
Расми 1. Дархост дар сисетемаи ҷустории Додаҳо — Dodaho
Истиқлоли иттилоотӣ имкон медиҳад, ки давлат дар фазои рақамӣ сиёсати мустақилро пеш барад, шароити мусоидро барои рушди иқтисоди рақамӣ фароҳам оварад ва манфиатҳои миллиро ҳифз намояд. Браузери мустақили миллӣ Додаҳо — Dodaho барои таъмини амнияти иттилоотӣ ва муқовимат ба таҳдидҳои киберӣ мусоидат мекунад. Дар асри XXI, ки технологияҳои рақамӣ ҳаёти моро тағйир медиҳанд, таъмини соҳибихтиёрии рақамӣ на танҳо зарур, балки кафолати амният, шукуфоӣ ва истиқлоли воқеии давлат мебошад. Илова бар ин, таҳкими истиқлоли рақамӣ бояд бо баланд бардоштани сатҳи саводи рақамии аҳолӣ ҳамоҳанг сурат гирад. Барномаҳои таълимӣ, омодасозии мутахассисони соҳаи амнияти иттилоотӣ ва ташаккули фарҳанги истифодаи технологияҳои рақамӣ метавонанд кафолати муваффақияти сиёсати миллӣ дар самти рақамикунониро таъмин намоянд.
Расми 2. Замина (платформаи) Додаҳо — Dodaho
Дар ҷаҳони муосир воситаҳои технологияи иртиботӣ дар пешрафт қарор дошта, он барои аксар кишварҳои рӯ ба тараққӣ муҳим аст. Хусусияти асосии системаи ҷусторию иртиботӣ қобилияти бо сифати баланд интиқол додани ҳама гуна маълумот, доираи васеи гузариш ва суръати интиқоли иттилоот 10 Мбайт/с ташкил медиҳад.
Ин иқдом имкон медиҳад, ки дастрасии шаҳрвандон ба иттилоот осонтар гардад ва рушди иқтисоди рақамӣ бе ягон монеа таъмин шуда, рақобатпазирии кишварамон дар арсаи ҷаҳонӣ боло равад. Сарчашмаи додаҳо имкон медиҳад, ки маълумотро самаранок ҷамъоварӣ ва таҳлил намуда, дар қабули қарорҳои стратегӣ истифода баранд. Рушди системаи ҷустории мустақил, қадами муҳим дар таъмини соҳибихтиёрии рақамӣ, алахусус, дар шароити афзоиши танишҳои геополитикӣ ва таҳдидҳои киберӣ мебошад.
Системаи ҷустории Додаҳо — Dodaho имкон медиҳад, ки кишвар аз вобастагии системаҳои хориҷӣ раҳо ёфта, амнияти иттилоотӣ ва ҳифзи маълумоти шахсии шаҳрвандонро таъмин намояд. Ҳамзамон, рушди чунин система ба таҳкими иқтидори илмӣ ва технологии миллӣ мусоидат карда, барои мутахассисон имкони нави касбӣ фароҳам меорад ва метавонад ба рушди тиҷорати электронӣ дар кишвар такони ҷиддӣ бахшад.
Дар шароити ҷаҳонишавии иттилоотии иҷтимоию сиёсӣ, иқтисодӣ, минтақабандии он, ки шаклҳои бештари ҳушдордиҳандаи таъсири иттилоотиро касб мекунад, зарурати нигоҳдорӣ ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ дар соҳаи иттилоот, таъмини амнияти онҳо моҳияти хосса касб кардааст. Тағйироти рақамӣ дар кишварҳои гуногун бо шаклҳои гуногун ба амал меояд. Баъзе кишварҳо зудтар рушд мекунанд, дар ҳоле ки дигарон ҳанӯз дар марҳалаҳои аввали татбиқ қарор доранд. Аз тамоюли рушди иқтисодиёти ҷаҳонӣ бармеояд, ки иқтисодиёти Ватани мо низ ба монанди кишварҳои тараққикарда, дар ин сатҳ қарор дорад. Пешравии иқтисод бештар аз барқароркунии истеҳсолот, ба кор даровардани корхонаҳои гуногун, таҷдиди илм дар истеҳсолот ва ҷорӣ намудани технологияҳои иртиботии мустақили миллист. Тибқи маълумоти Хадамоти алоқаи назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, шумораи истифодабарандагони интернет дар Тоҷикистон 4,5 миллион нафарро ташкил медиҳад. Яъне, аҳолии кишвар ба воситаҳои интернетӣ дастрасӣ доранд, ки худ далели рушди босуръати инфрасохтори рақамӣ ва афзоиши нақши технологияҳои иттилоотӣ дар ҳаёти
иҷтимоӣ ва иқтисодии ҷомеа мебошад.
Раванди рақамикунонӣ, ки тамоми соҳаҳои ҳаёти инсонро фаро мегирад, имконоти нав ва бесобиқаро барои рушд фароҳам меорад, аммо дар баробари ин, хатарҳои ҷиддии марбут ба амнияти иттилоотиро ба вуҷуд меорад. Дар ин шароит, таҳияи браузери инноватсионӣ ҳамчун платформаи ягона баҳри таъмини амнияти иттилоотӣ вазифаи муҳим ва саривақтӣ ба шумор меравад. Ин иқдом омили таҳкими эътимоди аҳолӣ ба платформаҳои рақамӣ гардида, дар навбати худ иқтисоди рақамиро суръат мебахшад.
Расми 3. Ҳимояи иттилоот дар браузери Додаҳо — Dodaho
Барои идора ва таҳлили додаҳои бузургҳаҷм асбоб ва технологияи махсус ба мисли “Hadoop”, “Spark”, пойгоҳи додаҳои “NoSQL”, алгоритмҳои омӯзиши зеҳни сунъӣ ва воситаҳои таҳлили маълумот лозим аст. Азбаски ҳаҷми маълумоти тавлидшуда афзоиш меёбад, аҳаммияти маълумоти калон танҳо меафзояд. Имрӯз, вақте сухан дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ (“AI”) меравад, бештар ба он ишора мекунанд, ки маҳз омӯзиши забони техникиро аз худ кардан зарур аст. Алгоритмҳои омӯзиши забони техникӣ (“ML”), одатан, аз рӯйи усули амсилаи математикии омӯзишӣ кор мекунанд, таҳлилро дар асоси ҳаҷми зиёди маълумот анҷом медиҳад ва хулосаҳо аниқ мешаванд.
Истифодаи алгоритмҳои омӯзиши мошинӣ дар коркарди маълумоти калон ба рушди хадамоти зеҳнӣ, аз қабили тавсиядиҳандаҳо (recommendation systems), низоми ошкорсозии қаллобӣ (fraud detection) ва таҳлили рафтори корбар (user behavior analytics) мусоидат мекунад. Ҳамзамон, платформаҳои таҳлили маълумот, ба монанди “Power BI”, “Tableau”, “QlikView” ва муҳити барномасозии илмӣ, ба мисли “Python” (бо китобхонаҳои “Pandas”, “NumPy”, “Scikit- learn”, “TensorFlow”) ва “R” дар таҳлили илмии додаҳо нақши муҳим доранд. Аз нуқтаи назари сиёсати рақамӣ, кор бо маълумоти бузургҳаҷм яке аз самти афзалиятноки амнияти иттилоотӣ ва соҳибихтиёрии рақамӣ маҳсуб ёфта, боиси афзоиши самаранокии идоракунии давлатӣ, ташкили низоми пешгӯишавандаи иқтисодӣ ва таҳкими қобилияти рақобатии субъектҳои хоҷагидорӣ мегардад. Ба таври мушаххас, дар шароити муосир маълумоти калонҳаҷм ба унвони «сарвати стратегӣ» баромад мекунад, ки ба раванди геополитика низ метавонад таъсир расонад. Бо дарназардошти ин ҳолат, таҳияи стратегияҳои миллии идоракунии маълумоти калонҳаҷм, татбиқи чораҳои қонунгузорӣ барои ҳифзи иттилооти махфӣ ва сармоягузорӣ ба рушди захираҳои инсонӣ дар ин самт, бояд аз афзалиятҳои калидии давлат бошанд.
Ҳифзи истиқлоли рақамӣ ба давлат имкон медиҳад, ки таҳти таъсири манбаъҳои беруна қарор нагирад ва дар ҳолатҳои буҳронӣ, аз ҷумла, таҳримҳо ё кибертаҳдидҳои глобалӣ низ устувории иттилоотӣ ва қобилияти идоракуниро нигоҳ дорад. Яке аз роҳҳои муҳимми расидан ба ин ҳадаф таҳияи браузери миллӣ, системаҳои амалиётии ватанӣ ва замимаҳои рақамии дорои стандарти баланд мебошад, ки хатарҳои берунаро коҳиш медиҳанд ва фазои маълумотиро зери назорати қонунгузории миллӣ нигоҳ медоранд. Бо мақсади рафъи ҳама гуна мушкилот, моро мебояд ба рушди инфрасохтори миллии иттилоотӣ ва иртиботӣ диққати ҷиддӣ диҳем. Инчунин, таҳияи стратегияи мукаммали платформаи рақамиро, ки барои ҳимояи манфиатҳои миллӣ зарур аст, дар мадди назар дошта бошем. Ҳамзамон, ташвиқи таҳқиқоти илмӣ ва инноватсия дар соҳаи технология метавонад ба мо имкон диҳад, ки истиқлоли худро дар ин соҳа мустаҳкам намоем.
АДАБИЁТ:
- Schwab The Fourth Industrial Revolution. World Economic Forum 2016. 172 с.
- Importance of information technology in modern [манбаи электронӣ]. URL: https://colaninfotech.com/blog/importance- of-information-technology/ (санаи муроҷиат: 05.05.2025).
- Теорема Шеннона — Хартли о пропускной способности канала. [манбаи электронӣ]. URL: https://siblec.ru/telekommunikatsii/teoreticheskie- osnovy-tsifrovoj-svyazi/9-kompromissy-pri- ispolzovanii-modulyatsii-i-kodi rovaniya/9
— 4 — teorema-shennona-khartli-o-propusknoj- sposobnosti-kanala.
- Цифровой суверенитет и кибербезопас- ность // Материалы Четвертого международного транспортно-правового форума / под редакцией А.А. Чеботаревой, В.Е. Чеботарева. — Москва: Изд-во Юридического института РУТ (МИИТ), 2022 г. — 335с.
- 100VG — AnyLAN – надежды на вы- сокую скорость. URL: https://www.osp.ru/ lan/1996/02/131911.
- Защита национального контента в сети интернет на базе поисковой системы Dodaho.tj. Илм ва инноватсия ДМТ Бахши илмҳои геологӣ ва техникӣ №3 166 с.
- Системаи ҷусторию иртиботии миллӣ: www.Dodaho.tj
- Служба связи: «Для доступа к высоко- скоростному Интернету в Таджикистане уста- новлено 798 базовых станций». URL: https:// khovar.tj/rus/2025/01/sluzhba-svyazi-dlya-dostupa- k-vysokoskor ostnomu-internetu-v-tadzhikistane- ustanovleno-798-bazovyh-stantsij/
- Maths for Machine URL: https://www.geeksforgeeks.org/ machine-learning- mathematics/.
