ЁЗДАҲ ЁДГОРИИ ТАЪРИХИИ ВИЛОЯТИ ХАТЛОН БА ФЕҲРИСТИ ҶАҲОНИИ ЮНЕСКО ШОМИЛ ГАРДИД

Мероси таърихию фарҳангӣ чун баёнгари арзишҳои волои маънавӣ ва хотираи гузаштаи таърихӣ пайвасткунандаи дирӯзу имрӯзу фардои миллатҳо буда, дар шинохту муаррифии таъриху тамаддун ва мақому манзалати ҷаҳонии миллати куҳанбунёду фарҳангсолор нақши муҳим ва аҳаммияти ниҳоят хосса дорад. Бесабаб нест, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ин нукта бо назари нек нигариста, осори қадим ва ёдгориҳои таърихиро забони гӯёи фарҳанги миллат номида, таъкид намудаанд: “Қарзи мову шумост, ки ин гуна осори фарҳангиро ҷустуҷӯву пайдо намоем, онҳоро ҳифз кунем, омӯзем, омӯзонем ва барои болоравии сатҳи умумии маърифату эҳсоси худшиносии миллӣ истифода барем”.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти кор бо ЮНЕСКО, махсусан, дар ҳамкорӣ бо Кумитаи мероси ҷаҳонӣ хеле фаъол буда, то имрӯз ба дастовардҳои баланд дар самти мероси фарҳанги моддӣ ва ғайримоддӣ ноил гаштааст. Аз ҷумла, ба феҳристи мероси фарҳанги умумиҷаҳонии ЮНЕСКО шомил шудани яке аз қадимтарин шаҳрҳои таърихӣ Саразми Бостон бо таърихи 5500-сола (соли 2010) намунаи он мебошад.

Лозим ба зикр аст, ки соли 2022 бо дастури Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҳисоби олимону, мутахассисон ва коршиносони миллӣ ва байналмилалӣ гурӯҳи корӣ барои таҳия намудани парвандаҳои номинатсионии ёдгориҳои таърихию фарҳангии “Хуттали Қадим” дар шакли силсила-номинатсия таъсис дода шуд. Гурӯҳи корӣ аз олимону мутахассисони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, Вазорати фарҳанги Ҷумхурии Тоҷикистон, Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин,  коршиносон ва мутахассисони байналмилалӣ аз  Институти байналмилалии тадқиқотии Осиёи Марказӣ (ИБТОМ) ва ИКОМОС (Шурои байналмилалӣ оид ба ҳифзи мероси фарҳангӣ ва ҷойҳои тамошобоб) иборат буд. То оғози кор гурӯҳи корӣ дар Ҷумхурии Тоҷикистон чанд бор вохӯриҳо анҷом доданд. Масъалагузориҳо сурат гирифт. Протоколҳо тартиб дода шуд.

Мувофиқи банди  37-и Протоколи Маҷлиси Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27.01.2021, №1 парвандаи номинатсионии ёдгориҳои таърихии вилояти Хатлон дар нақша гирифта шуда буд. Барои ин, бо дарназардошти маълумоти илмӣ, археологӣ, бойгониҳо, барномаву стратегияҳои соҳавӣ ва дигар санадҳои дахлдор зиёда аз 200 ёдгории таърихию фарҳангӣ рӯйхат карда шуда, ҳайати гурӯҳи корӣ тамоми ёдгориҳоро аз назар гузаронида, барои таҳияи парвандаи номинатсионии “Хуттали Қадим” корҳои заруриро анҷом доданд. Чун талаботи Кумитаи мероси ҷаҳонӣ ва дар маҷмуъ, ЮНЕСКО хеле ҷиддӣ аст, аз миёни 200 ёдгории таърихию фарҳангии ҳудуди вилояти Хатлон 11 адад ниҳоят интихоб карда шуд. Ин ёдгориҳои таърихию фарҳангии Ҳалевард (ноҳияи Ҷалолиддини Балхӣ), Аҷинатеппа (ноҳияи Вахш), Золи Зар, Мақбараи Мавлоно Тоҷиддин (ноҳияи Данғара), Шаҳристони Золи Зар, Корвонсаройи Тоҳир, Шаҳртеппа, Шаҳристони Ҳулбук, Қалъаи Ҳулбук, Манзартеппа (ноҳияи Фархор) ва Хиштеппаи (ноҳияи Ховалинг) мебошанд.

Лозим ба зикр аст, ки доир ба объектҳои интихобгардида маълумоти илмӣ, бостоншиносӣ ва таҳқиқотӣ ҷамъоварӣ карда шуда, ба объектҳои интихобгардидаи мазкур таваҷҷуҳи махсус зоҳир мешавад. Аз ҷумла, онҳо дар барномаҳои давлатии ҳифзи мероси таърихию фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва нақшаи чорабиниҳои он ворид карда шуда, барои ташкил намудани инфрасохтори зарурӣ, сертификатсияи пурра, чорабиниҳои оммавию илмӣ маблағҳо аз ҳисоби буҷети ҷумҳуриявӣ ва маблағҳои шарикони рушд пешбинӣ шудааст. Объектҳои таърихию фарҳангӣ барои бедор кардани ҳувияти миллӣ, худшиносии ҷавонону наврасон, завқи зебоипарастии шаҳрвандон нақши асосиро мебозад.

Ҳамин тариқ, парвандаи номинатсионии “Хуттали Қадим” бо фарогирии 11 ёдгории таърихию фарҳангӣ дар ҳаҷми зиёда аз 1000 саҳифа омода карда шуда, тариқи роҳҳои дипломатӣ ба дафтари марказии ЮНЕСКО дар шаҳри Парижи Ҷумҳурии Фаронса ирсол карда шуд. Боиси хушнудӣ ва сарфарозист, ки бори аввал моҳи марти соли 2023 парвандаи мазкур аз нигоҳи техникӣ комил арзёбӣ гардида, 11 ёдгории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рӯйхати пешакии ЮНЕСКО шомил карда шуданд. Ин қадами хеле муҳим ва дастоварди боарзиш барои миллати тоҷик буд.

Бо ин тартиб, барои ба Феҳристи асосии мероси фарҳанги умумиҷаҳонии ЮНЕСКО шомил кардани номинатсияи «Хуттали Қадим» ва барои боз ҳам мукаммал кардан ва омода намудани ёдгориҳои мазкур тавсияҳои ИКОМОС ба Ҷумҳурии Тоҷикистон ворид гардид. Дар қадами аввал ҳуҷҷатгузорӣ ва бо сертификати ҳуқуқи истифодаи замин таъмин намудани ёдгориҳо ва дар қадами дуюм, рушд ва ҳифзи ёдгориҳо таъмин карда шуд. Дар ин баробар, намояндаи ИКОМОС Жан Ясмин – доктори илмҳои бостоншиносӣ моҳи сентябри соли 2024 ба Ҷумҳурии Тоҷикистон барои арзёбии объектҳои номинаи “Хуттали Қадим” ташриф оварда, барои арзёбии воқеии объектҳо сафари ҳайати гурӯҳи кории номинатсия ба ёдгориҳои таърихӣ сурат гирифт. Ҷаноби Жан Ясмин пурра бо вазъи воқеии ёдгориҳои номинатсияи “Хуттали Қадим” шинос гардида, ҳамзамон, зимни сафари корӣ аз Осорхонаи миллии Тоҷикистон, Осорхонаи миллии бостоншиносии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, осорхонаҳои шаҳру ноҳияҳо, ки нигораҳои таърихӣ ва бозёфтҳои ёдгориҳои номинатсия дар онҷо ҳастанд, дидан кард. Намояндаи ИКОМОС тавсияҳои худро барои боз ҳам пурра кардани номинатсия ва ҳифзи бештари ёдгориҳо иброз дошт.

Дар маҷмуъ, номинатсияи “Хуттали Қадим” дар сатҳи баланди касбӣ аз ҷониби мутахасисони соҳа омода шуда, ҳамчунин, таваҷҷуҳи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи кор бо ЮНЕСКО бештар гардид. Намунаи олии он дар соли 2024 таъсис додани Намояндагии доимии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ЮНЕСКО (шаҳри Париж) ва таъйин намудани мутахассиси соҳаи фарҳанг ҳамчун намояндаи доимӣ мебошад.

Иҷлосияи 47-уми Кумитаи мероси умумиҷаҳонӣ дар қароргоҳи ЮНЕСКО аз 6 то 16 июли соли 2025 таҳти раёсати намояндаи Булғо- ристон профессор Николай Ненов баргузор гардид. Дар ин иҷлосия 32 парвандаи номинатсионӣ баррасӣ карда шуд, ки аз он 24 номинатсияи фарҳангӣ аз 24 кишвари дунё (дар бахши мероси фарҳанги моддӣ) буданд. Аз ин миён Ҷумҳурии Тоҷикистон ягона кишвар аз Осиёи Марказӣ мебошад, ки номинатсияи “Хуттали Қадим”-ро бо фарогирии 11 ёдгории таърихию фарҳангии ҳудуди вилояти Хатлон дар шакли силсилавӣ пешбарӣ кард. Номинатсияи мазкур хусусияти миллӣ дошта, соли 2023 аз ҷониби гурӯҳи кории миллӣ ва байналмилалӣ бо роҳбарии Мирзошариф Абдусаломов – коршиноси миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳия ва ба ЮНЕСКО пешниҳод гардида, дар Рӯйхати пешакии ЮНЕСКО шомил шуда буд.

Ҳамин тариқ, 12 июли соли 2025 парвандаи номинатсионии “Хуттали қадим” бо фарогирии 11 ёдгории таърихию фарҳангии ҳудуди вилояти Хатлон бори аввал ба Феҳристи асосии мероси умумиҷаҳонии ЮНЕСКО ворид карда шуд

Ворид гардидани ёдгориҳои таърихию фарҳангии кишвар ба феҳристи мероси фарҳанги умумибашарӣ уҳдадорӣ ва масъулияти шаҳрвандон ва махсусан, масъулони соҳаро дучанд менамояд. Мувофиқи талаботи Конвенсия оид ба ҳифзи мероси фарҳангӣ ва ҷойҳои тамошобоб (16 ноябри соли 1972), ки Тоҷикистон онро эътироф намудааст, зарур аст, ёдгориҳои ЮНЕСКО аз ғасб гардидан, хароб гаштан ва дигар омилҳои зараррасон ҳифз карда шаванд. Пазируфта шудани 11 ёдгории бостонии вилояти Хатлон дар рӯйхати мероси умумиҷаҳонӣ аз нақши муҳим доштани ин маконҳо дар таърихи минтақа гувоҳӣ медиҳад, ки ин як дастоварди беназири фарҳангӣ дар соли 2025 барои Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.