Ҳусайн МАҲМУДЗОДА,
сармутахассиси Маркази таҳия, нашр ва муомилоти китобҳои дарсӣ, илмию методии Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон
Соҳаи маориф дар замони муосир ба зарурати бознигарии маводди таълимӣ, бахусус, китобҳои дарсӣ ҳамчун воситаи асосии дидактикӣ мувоҷеҳ шудааст. Дар шароити дигаргуниҳои босуръати иҷтимоӣ-фарҳангӣ, рақамикунонӣ ва афзоиши фишорҳои равонӣ ба хонандагон, зарурати эҷоди китобҳои дарсии насли нав афзудааст. Чунин китобҳо бояд на танҳо интиқолдиҳандаи дониш, балки воситаҳои аз лиҳози психологию педагогӣ мутобиқшуда барои ташаккули салоҳиятнокӣ, тафаккури интиқодӣ ва хусусиятҳои шахсии хонандагон бошанд. Ҳадаф аз иншои ин мақола равшан кардани самтҳои асосии рушди китобҳои дарсии муосир бо дарназардошти психология, педагогика ва дидактика буда, дар он ба таҳлили намунаҳои муваффақ аз таҷрибаи кишварҳои гуногун мепардозем.
Психологияи дарк ва ҳавасмандгардонӣ
Тадқиқоти муосир аҳаммияти ба назар гирифтани хусусиятҳои синнусолӣ ва инфиродии хонандагонро дар таҳияи китобҳои дарсӣ таъкид мекунанд. Тибқи назарияи файласуф ва равоншиноси швейтсарӣ Жан Пиаже (1896-1980) таълим бояд ба сатҳи инкишофи маърифатии кӯдак мутобиқ бошад. Масалан, хонандаи синфҳои ибтидоӣ донишро дар шакли тасвирҳои возеҳ ва сохторҳои мантиқии сода беҳтар мефаҳмад, дар ҳоле ки наврас ба муколама, баҳс ва натиҷагириҳои мустақил ниёз дорад.
Дар китобҳои дарсии мактабҳои Ҷопон, масалан, усули “kikan jugyō” (дарсҳои кушод) ба таври фаъол истифода мешавад, ки маводди таълимиро дар шакли ҳолатҳои мушкилсоз пешниҳод мекунад. Хонандагон ба муҳокима ҷалб мешаванд, ки ин ҳавасмандии дохилиро фаъол карда, фаҳмиши амиқи мавзуъро таъмин мекунад. Масалан, китобҳои математикаи нашриёти “Tokyo Shoseki” мисолҳоеро пешниҳод мекунанд, ки на танҳо ҳалли масъала, балки фаҳмидани мантиқи амалро талаб мекунанд. Ин усул ба тақвияти қобилиятҳои метакогнитивӣ (фарошинохтӣ) мусоидат мекунад.
Педагогика ҳамчун равиши шахсиятгаро
Парадигмаҳои педагогии асри XXI натанҳо ба азбаркунии маълумоти фаннӣ, балки ба рушди шахсияти хонанда диққати бештар медиҳанд. Аз ин рӯ, китоб набояд як дастур, балки воситаи ҳамроҳии педагогӣ бошад. Масалан, дар мактабҳои Сингапур роҳбурди “Teach Less, Learn More” (камтар омӯзон, бештар омӯз) амал мекунад, ки тибқи он китобҳо корҳои мустақил, гурӯҳӣ, таҳқиқотӣ ва лоиҳавиро ривоҷ медиҳанд. Дар китобҳои фанҳои табиии кишвари Сингапур унсурҳои бозӣ, мисолҳои илмӣ ва супоришҳои миёнриштаӣ (байнифаннӣ) мавҷуданд.
Дар таҷрибаи Русия низ тағйироти назаррас ба равиши шахсиятгаро мушоҳида мешавад. Масалан, силсилаи китобҳои дарсии “Линия жизни” оид ба биология (зери назари В. В. Пасечник) таҷрибаҳои лабораторӣ, масъалаҳои биологӣ бо такя ба мантиқ ва саволҳои ахлоқию экологиро дар бар мегиранд.
Зарурати сохтори мантиқӣ ва
модулнокии китобҳо
Аз нуқтаи назари дидактикӣ, китоб бояд як низоми методии тарҳрезишуда бошад, ки азхудкунии мавод ва рушди мустақилияти таълимиро дастгирӣ мекунад. Принсипҳои муосири дидактика ба монанди модулнокӣ, гуногунӣ, фарқкунии сатҳӣ ва мутобиқшавӣ ба вазъиятҳои гуногуни таълимӣ шомиланд.
Дар Чин аз соли 2012 ислоҳоти китобҳои дарсӣ бо такя ба равиши салоҳиятнокӣ амалӣ мешавад. Китобҳои нави дарсӣ, ки таҳти назорати Вазорати маорифи Чин таҳия мешаванд, модулҳои мавзуиеро дар бар мегиранд, ки ба масъалаҳои рушди устувор, саводи рақамӣ ва масъулияти иҷтимоӣ бахшида шудаанд. Масалан, дар китобҳои забони хитоӣ барои мактабҳои миёна матнҳо оид ба мушкилоти глобалӣ ва супоришҳое пешниҳод мешаванд, ки ба ташаккули нутқи далелнок равона шудаанд.
Дар кишварҳои ғарбӣ, ба мисли Олмон, китобҳои дарсӣ бо дарназардошти стандартҳои федералии таълим таҳия шуда, аксар вақт бо платформаҳои рақамӣ ҳамроҳ мешаванд. Метавон силсилаи китобҳои таърихии «Geschichte und Geschehen» (Таърих ва рӯйдодҳо)-ро мисол овард, ки диққати асосиро ба супоришҳои таҳлилӣ равона кардаанд ва ҷиҳати инкишофи донишҳои таърихии хонандагон усули кор бо сарчашмаҳоро дар худ ҷой додаанд.
Ҳамоҳангсозии китобҳои дарсӣ бо технологияҳои рақамӣ
Зикри ин нукта бамаврид аст, ки китоби дарсии муосир танҳо як маводди чопӣ нест, балки маҷмуаи мултимедиявӣ мебошад. Аммо бояд дар хотир дошт, ки заминаи рақамикунонии китобҳои дарсӣ бояд ҷанбаҳои педагогӣ асоснок бошанд, то тавозуни равониву эҳсосии хонандагон халалдор нашавад. Тавре ки педагог ва равоншиноси рус А. А. Вербитский (1941-2020) таъкид мекунад, муҳити рақамӣ бояд фаъолияти кӯшои маърифатиро ташвиқ кунад, на ин ки онро тағйир диҳад.
Дар Русия, лоиҳаи “Мактаби электронии Русия” (РЭШ) имкони истифодаи китобҳои рақамӣ, дарсҳои видеоӣ ва тамриндиҳандаҳоро фароҳам овардааст. Бо вуҷуди ин, самаранокии чунин захираҳо аз сатҳи коркарди методӣ ва пайванди онҳо бо китобҳои чопӣ вобаста аст. Намунаи муваффақ дар ин самт, муттаҳидсозии муҳтавои рақамӣ дар китобҳои нашриёти “Просвещение” мебошад, ки дар онҳо QR-кодҳо ба супоришҳои иловагӣ, видео ва маводди аудиоӣ мебаранд.
Таҷрибаҳои Тоҷикистон дар самти таҳияи китобҳои насли нав
Ҷиҳати бо дарназардошти ғояҳои давлатдории миллӣ таҳия намудани китобҳои дарсӣ ва ба талаботи замони муосир ҷавобгӯй гардонидани мазмуну мундариҷаи онҳо давоми чанд соли охир аз ҷониби Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон тадбирҳои мушаххас андешида мешавад.
Дар ҷаҳони имрӯза муносибат ба таълим тағйир ёфта, шеваҳои нави таҳсил ҷорӣ гардидааст. Принсипи муносибати босалоҳият ба таълим аз намунаи таҳаввулоти назаррас дар самти ислоҳоти соҳаи маориф аст, ки вазорат чандест пайи татбиқи он иқдом гирифтааст. Дар амалисозии он Маркази таҳия, нашр ва муомилоти китобҳои дарсӣ, илмию методии Вазорати маориф ва илм бо таҳия ва нашри китобҳои дарсӣ барои муассисаҳои таҳсилоти умумӣ саҳми бориз дорад.
Як ҷиҳати фарқкунандаи китобҳои дарсии насли нав он аст, ки дар баробари китоби дарсӣ дафтари хонанда ва роҳнамои омӯзгор низ дар якҷоягӣ таҳия мешавад, ки ин мавод дар ҷараёни омӯзиш раванди дарсро пурра мекунанд.
Давоми се соли охир ҷиҳати таҳияи китобҳои дарсии насли нав чунин корҳо анҷом дода шуданд:
- таҳияи стандартҳо, барномаҳои таълимӣ ва нашри китобҳои дарсии фанҳои забони тоҷикӣ, хониши адабӣ ва математика барои синфҳои 1-4;
таҳияи стандартҳо, барномаҳои таълимӣ ва нашри китобҳои дарсии фанҳои забони тоҷикӣ ва математика барои синфи 5;
- бори нахуст дар таҷрибаи таҳияи китобҳои дарсӣ озмоиш (пилот)-и ин китобҳо дар доираи 80 дарсади муассисаҳои таҳсилоти умумӣ гузаронида шуд;
- таҳияи стандарт, барномаи таълимӣ ва китобҳои дарсии насли нав аз фанни забони англисӣ барои синфҳои 10-11;
- таҳияи китобҳои дарсӣ барои хонандагони муассисаҳои таҳсилоти умумии таълимашон бо забони русӣ.
Айни ҳол Вазорати маориф ва илм бо дастгирии шарикони рушд дар доираи Лоиҳаи “Илм, технология, муҳандисӣ ва математика” (STEM) китобҳои дарсиро бо дарназардошти талаботи замон ва навигариҳои соҳаи маориф таҳия менамояд. Дар доираи ин лоиҳа таълифи китобҳои дарсии фанҳои физика, биология барои синфҳои 7-11-ум ва химия барои синфҳои 8-11-уми муассисаҳои таҳсилоти умумӣ ҷараён дорад.
Бознигарии консепсияи китоби дарсии мактабӣ як равиши мукаммалро талаб мекунад, ки хусусиятҳои психологӣ, ҳадафҳои педагогӣ ва сохтори дидактикии пешниҳоди маводро муттаҳид месозад. Китоби муваффақи дарсии асри XXI ин натиҷаи ҳамкории муаллифон, омӯзгорон, равоншиносон, методистон ва тарроҳони соҳаи маориф мебошад. Таҷрибаи байналмилалӣ нишон медиҳад, ки кишварҳое натиҷаҳои беҳтар ба даст меоранд, ки китобро ҳамчун ҷузъи муҳити таҳсилоти фарогир ва экосистемаи таълимӣ мешуморанд. Тоҷикистон дар ин самт гомҳои устувор мегузорад ва мисолҳои хубе мавҷуданд, ки зарфияти болои педагогикаи миллиро тасдиқ мекунанд.
