М. ҒАЙРАТОВ,
устоди Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, номзади илмҳои техникӣ, Аълочии маориф ва илми Тоҷикистон
Ҷумҳурии Тоҷикистон вобаста ба мавқеи географӣ, релефи маҳал таҳти таъсири фаъоли оқибатҳои тағйирёбии иқлим ва равандҳои гуногуни табиӣ, ки ба офатҳои табиӣ оварда мерасонанд, қарор дорад. Ҳукумати мамлакат воқеияти тағйирёбии иқлим ва оқибатҳои онро барои кишвар дарк намуда, барои ҳалли ин мушкилот тадбирҳои муҳимро андешида, тамоми талошҳоро барои рафъи паёмадҳои тағйирёбии иқлим ва хатару офатҳои табиӣ равона кардааст.
Яке аз мушкилоте, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ дар асри XXI бо он рӯ ба рӯ гардидааст, паёмадҳои тағйирёбии иқлими Сайёра ба ҳисоб меравад. Тағйирёбии иқлим дар навбати аввал ба зиёдшавии миқдори зуҳуроти нохуши табиӣ, алалхусус, баландшавии ҳарорат, норасоии оби ошомиданӣ ва оби полезӣ, табдил шудани заминҳои корам ба биёбон, бодлесшавии хокҳои ҳосилхез, эрозияи қабати хокии замин, камшавии захираҳои обӣ, обшавии босуръати пиряхҳо, мушкилоти гидроэнергетикӣ, зиёд шудани зуҳуроти табиӣ, аз қабили сар задани сел, ярч, тармафароӣ, хушксолӣ ва сӯхтори ҷангалзорон оварда мерасонад. Дар навбати худ ин ҳодисаҳо ба коҳиши захираҳои табиӣ оварда мерасонад ва дар ин замина, сабаби мушкилоти соҳаҳои иқтисодиву иҷтимоӣ мегардад. Созмони Умумиҷаҳонии Обуҳавошиносӣ (СУО), ки ниҳоди бонуфузи иттилоот дар низоми Созмони Милали Муттаҳид оид ба масъалаҳои иқлим ва пиряхҳо ба ҳисоб меравад, маълумот додааст, ки консентратсияи газҳои гулхонаӣ гази карбон, метан ва оксиди азот боз ба сатҳи рекордӣ расиданд.
Пиряхҳо яке аз манбаъҳои асосии об ба ҳисоб рафта, нақши онҳо дар таъмини аҳолии сайёра бо оби ошомиданӣ зиёд аст. Аммо раванди тағйирёбии иқлим имрӯз барои ҳифзи пиряхҳо монеа гардида, боиси аз меъёр зиёд обшавии онҳо гардидааст. Аз ҷумла, дар натиҷаи тағйирёбии иқлим ва гармшавии босуръати ҳаво аз шумораи пиряхҳои кӯҳсори Тоҷикистон то ба имрӯз беш аз 1 ҳазо ри он пурра аз байн рафтааст. Ин дар ҳолест, ки қариб 60 фоизи захираҳои оби Осиёи Марказӣ аз пиряхҳои Тоҷикистон сарчашма мегиранд.
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз чорабиниҳои муҳим шаҳри Бокуи Ҷумҳурии Озарбойҷон (12.11.2024) таваҷҷуҳи иштирокдоронро ба яке аз ҷанбаҳои муҳими мавзуи обу иқлим обшавии босуръати пиряхҳо ҷалб намуданд. Дар ин ҳамоиш Роҳбари давлат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид карданд, ки бо ташаббуси Тоҷикистон Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид соли 2025ро ҳамчун “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон намуд. Тибқи ин қатъномаи қабулгардида, ҳамчунин, “Фонди эътимодноки байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо” таъсис дода шуд ва Тоҷикистон аз аввалинҳо шуда, саҳми молиявии худро ба фонди мазкур гузошт.
Ҳамчунин, дар асоси қатъномаи мазкури Созмони Милали Муттаҳид Тоҷикистон моҳи майи соли 2025 дар шаҳри Душанбе Конфронси сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳоро баргузор гардид. Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳадаф аз баргузории ин ҳамоишро боло бурдани сатҳи огоҳӣ, мубодилаи маълумот ва ҷалби бештари таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба ҳалли ин мушкилот ва ҳамбастагии масъалаҳои обу иқлим арзёбӣ карданд.
Таъсири тағйирёбии иқлимро дар тамоми сатҳҳои ҷаҳонӣ, минтақавӣ, зерминтақавӣ, миллӣ ва маҳаллӣ вохӯрдан мумкин аст. Ҳиссаи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар партобҳои газҳои гулхонаӣ дар ҷаҳон ночиз аст, аммо Тоҷикистон яке аз кишварҳои аз ҷиҳати тағйирёбии иқлим осебпазир дар ҷаҳон ба ҳисоб меравад. Дар баробари ин, обшавӣ ва коҳиши пиряхҳо барои Тоҷикистон ташвишовар аст, зеро пиряхҳо ва захираҳои барфии Тоҷикистон манбаи асосии захираҳои об дар минтақа мебошанд. Ҷиҳати мусоидат ба ҳалли масъалаҳои марбут ба об ва тағйирёбии иқлим, хусусан, босуръат обшавии пиряхҳо, Пешвои миллат пайваста пешниҳодҳо дар самти обу иқлимро ироа менамоянд, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ ва созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ дастгирӣ ва пуштибонӣ меёбанд. Зикр кардан бамаврид аст, ки дар моҳи марти соли 2021 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз доштанд, ки коҳиши босуръати пиряхҳо дар баробари зиёдшавии истеъмоли об, ки аз афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ вобастагӣ дорад, метавонад, ба оқибатҳои манфӣ оварда расонад. Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод намуданд, ки соли 2025 Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон гардида, Рӯзи ҷаҳонии ҳифзи пиряхҳо муайян карда шавад. Хушбахтона, 14 декабри соли 2022 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид зимни иҷлосияи 77-уми худ қатъномаи «Соли 2025 Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо»-ро бо 153 овози кишварҳои узви СММ пазируфт. Ташаббуси мазкур панҷумин ташаббус буда, доир ба масъалаҳои об, иқлим ва пиряхҳо аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сатҳи ҷаҳонӣ пешниҳод шудааст.
Мавриди зикр аст, ки дар ҷараёни баргузории Конфронси 29-уми ҷонибҳои Конвенсияи қолабии СММ оид ба тағйирёбии иқлим дар Боку (12.11.2024) механизми ҳалли масъалаҳои мубрами рӯз, аз қабили захираҳои обӣ, обшавии босуръати пиряхҳо, оқибатҳои ногувори тағйирёбии иқлим ва дигар масъалаҳои ҳифзи муҳити зист арзёбӣ гардида, барои дар сатҳи зарурӣ ба роҳ мондани истифодаи захираҳои обии минтақаи Осиёи Марказӣ ва дар ин замина, барои аҳолии сайёраи Замин нақши ҳалкунандаро бояд дошта бошад. Дар конфронси мазкур Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, новобаста аз иқдомҳои саривақтии пешгирифтааш, бо пайгирӣ аз далелҳои амиқ ба ҷомеаи ҷаҳонӣ исбот менамояд, ки солҳои охир инсоният ба мушкилоти ғайричашмдошти норасоии оби ошомиданӣ дучор шуда истодааст. Ҳалли саривақтии норасоии оби ошомиданӣ дар ҷаҳон як чораи муҳимми пешгирии оқибатҳои ногувори тағйирёбии иқлим муаррифӣ мегардад, ки ин ҳам бошад, як ҳиссае аз пешгирии оқибатҳои ногувори тайирёбии иқлими сайёраро ташкил медиҳад.
Мушкилоте, ки дар масъалаи тақсимоти захираҳои об дар байни давлатҳои олам вуҷуд дорад, дар баъзе мавридҳо ба сар задани муноқишаҳои байни кишварҳо боис мешавад. Дар миқёси ҷаҳон беш аз 240 дарёи байнидавлатӣ мавҷуданд, ки беш аз 170 мамлакати мухталифи дунё аз онҳо истифода менамоянд. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо дарки масъалаи мазкур 21 июни соли 2012 дар шаҳри Рио-де-Жанейро (Бразилия) дар чорабинии муштараки ЮНЕСКО ва механизми “СММ об” оид ба масоили истифодаи оқилона ва самараноки об суханронӣ намуда, пешниҳод намуданд, ки соли 2013 “Соли дипломатияи об” эълон карда шавад. Пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба назар гирифта, Маҷмаи Умумии СММ соли 2013ро “Соли байналмиллалии ҳамкорӣ дар соҳаи об” эълон кард, ки он аз ҷониби 190 кишвари олам дастгирӣ ва пуштибонӣ ёфт. Мояи сарфарозии мост, ки маҳз дар асоси ин иқдом СММ оид ба рафъи мушкилоти об, танҳо давоми 20 соли охир панҷ қатънома қабул намуд, ки нишони эътирофи баланд ва далели мавқеи устувори Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ мебошад. Ташаббусҳои Президенти кишвари мо дар мавриди беҳтар намудани сифати оби ошомиданӣ, масоили марбут ба обу иқлим ва ҳифзи пиряхҳо ба рӯзномаи ҷаҳонии рушд ворид гардида, дар таърихи пешрафти инсоният саҳифаҳои тоза боз намуданд.
Ташаббуси навбатии Сарвари кишвари мо дар сатҳи ҷаҳонӣ эълон шудани соли 2025 ҳамчун “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” ва 21 марти ҳар сол таҷлили “Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” низ аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирии ҳамаҷониба ёфт, ки роҳест ба сӯи ояндаи дурахшони сайёра. Бидуни шубҳа, қабули ин қатънома дар миқёси ҷаҳон иқдоми муҳим ва таърихӣ буда, тавассути он ҷомеаи ҷаҳонӣ имкон пайдо мекунад, ки барои ҳифзи бузургтарин манбаъҳои оби ошомиданӣ тадбирҳои муштараки зарурӣ андешад.
Чуноне мушоҳида мешавад, имрӯзҳо дар ҷомеаи илмиву ҷамъиятии кишвари мо дар ҳавои ташаббусҳои Пешвои миллатамон ва қатъномаҳои қабулгардида як ҳавои ҳамраъйӣ ва амалиёти мушаххас дар ҷодаи амалисозии барномаҳои нав дар омӯзиш ва амалҳои мушаххас барои ҳифзи пиряхҳо ва обу табиат роҳандозӣ гардида истодааст. Ин иқдомҳои Пешвои миллат мояи ифтихор ва сарфарозии ҳамаи мост, ки Тоҷикистон ҳамчун кишвари пешоҳангу ташаббускор дар масъалаҳои глобалии сайёра эътирофи комил шудааст.
