Мусоҳиб, 
Сайфиддин МУРОДОВ, “Маърифати омӯзгор”
— Муаллимаи азиз! Пеш аз ҳама, барои пазируфтани даъвати мо ба шумо изҳори сипос менамоем ва мехостем, перомуни кори илмиатон, ки бевосита дар мавзуи муносибатҳои оилавӣ аст, суханро оғоз намоем.
— Ташаккур! Банда дар мавзуи «Таҳқиқи муносибатҳои мутобиқати психологии ҳамсарони ҷавон ва қаноатмандӣ аз никоҳ» соли дуюм аст, ки кори илмӣ-тадқиқотӣ бурда истодаам ва дар арафаи ҳимоя низ қарор дорад. Чанде пеш як мақолаи илмиямро дар асоси хулосагирӣ аз тадқиқотам рӯйи чоп овардам. Муҳтавои асосии мақола фарогири он буд, ки кадом омилҳо боис мегарданд, ки зану шавҳари ҷавон ба ҳамдигар мутобиқ ва аз ҳамдигар қаноатманд мешаванд. Мо дар тадқиқот бо 90 оилаи ҷавон суҳбатҳо гузаронида, онҳоро ба се категория ҷудо кардем. Якум, оилаҳои ҷавоне, ки таҳсил мекунанд (30 оила). Дуюм, оилаҳое ҷавоне, ки кор мекунанд (30 оила) ва сеюм, оилаҳои ҷавоне, ки бонувон хонашин ҳастанд (30 оила). Дар натиҷаи тадқиқот муайян кардем, ки оилаҳои ҷавоне, ки кор мекунанд, дар қаноатмандӣ аз никоҳ дар зинаи аввал қарор доранд ва оилаҳои ҷавоне, ки дар онҳо бонуи хонадон хонашин аст, дар ҷойи дуюм ва мутаассифона, оилаҳои ҷавони донишҷӯ дар зинаи сеюм қарор гирифтанд. Яъне, дар байни оилаҳои ҷавони донишҷӯ қаноатмандӣ аз никоҳ кам ба чашм мерасад ва мо дар тадқиқоти худ чанд сабаби асосии онро муайян кардем. Яке аз сабабҳои меҳварӣ, дар баробари ба таҳсил машғул шудан, ҳамзамон, иҷрои корҳои хона аст, ки асосан, ба онҳо занҳо машғуланд. Бонуи хонавода бояд барои шавҳар низ вақт ҷудо кунад. Аз ин хотир, қаноатмандӣ аз никоҳ дар байни ҷавондухтарон ё ҷавонписарони донишҷӯ камтар дида шуд.
— Тавре мо медонем, илми равоншиносӣ, новобаста аз синну сол, барои қавӣ шудани руҳу равони инсон дар ҳама давру замон муҳим аст. Мехостем, дар хусуси кор бо кӯдакону наврасон, ки масъулияти баланду муносибати касбиро талаб мекунад, каме маълумот медодед.
— Кор бо кӯдакону наврасон дар ҳақиқат, душвораст. Валеравоншиносимактабнатанҳо бо кӯдаку наврас, балки бо тамоми субъектҳои раванди таълим кор мекунад. Мақсади асосии равоншиноси мактаб аз он иборат аст, ки дар байни омӯзгорону хонандагон як муҳити хубу фазои муносибу дӯстонаро фароҳам биёрад. Яъне, дар ҳар мушкилии маънавие, ки ба раванди таълим монеа мешавад, пеш аз ҳама, бояд равоншиноси мактаб бо тарафҳо суҳбат ороста, барои ҳарчи зудтар бартараф кардани он масъала талош намуда, саҳм гузорад.
Вақте ки донишҷӯ будам ва дар баробари дарс корро шуруъ кардам, муроҷиати хонандагон ба равоншиноси мактаб хеле кам буд. Намедонистанд, ки равоншинос кист, чӣ рисолат дорад? Ё чунин суол мекарданд: “Барои чӣ ман назди равоншинос равам?” Бо вуҷуди ин ман корамро идома медодам ва кӯшиш мекардам, бо ҳар роҳу восита, натанҳо ба хонандагон, балки ба волидайни онҳо ва омӯзгорон мефаҳмондам, ки дар дилхоҳ мушкилӣ онҳо метавонанд, ба равоншинос муроҷиат кунанд. Корҳои фаҳмондадиҳиро бештар намуда, суҳбатро бо хонандагон дучанд кардам ва дар ҷаласаҳои омӯзгорон ва маҷлисҳои падару модарон бо машваратҳои равонӣ маърӯзаҳо мехондам. Ҳамин тавр, то ҷое муваффақ гаштам, ки боварии хонандагон, омӯзгорон ва волидонро нисбат ба пешаи равоншиносӣ ва равоншинос афзун намоям. Айни замон хонандагон, падару модарон ва ҳатто, омӯзгорон бо ман тамос гирифта, оид ба масъалаҳояшон муроҷиат карда, машварат мегиранд.
— Ҳамчун мутахассиси соҳа дар бораи “буллинг”-и мактабӣ чӣ гуфта метавонед ва дар ин масъала бо хонандагон чӣ гуна корбарӣ мекунед?
— Пеш аз он, ки дар бораи “буллинг”-и мактабӣ агар сухан гӯем, нахуст, мо бояд донем, ки худи вожаи “буллинг” чист. Он истилоҳи англисии “bull” буда, ба русӣ “бык”, ба тоҷикӣ “барзагов” ё “варзгов” мебошад. Яъне, агар ба шарҳи илмии истилоҳи “буллинг” назар афканем, ин зӯроварӣ ё таҳқир кардани як нафар нафари дигарро мебояд, ки амали барқасдона ва такрорист. Ҳадафи он расонидани зарба ё нороҳатии равонӣ ба шахси дигар мебошад ва аксар вақт бо истифода аз номутавозунии қудрат сурат мегирад.
Яке аз шохаҳои “буллинг” ин “кибербуллинг” мебошад, ки тавассути шабакаҳои интернетӣ ба амал меояд. Яъне, вақте ки наврас дар шабакаҳои иҷтимоӣ бо нафаре ҳамсуҳбат мешавад, кор то ҷое мерасад, ки аз ҷониби муқобил нисбат ба шахсияти худ беэҳтиромиро дида, худро таҳқиршуда меҳисобад, ки ин албатта, ба равони кӯдак таъсири манфӣ мерасонад. Масалан, як ҷавондухтар бо ҷавонписар дар шабакаҳои иҷтимоӣ суҳбат карда, ба ҳамдигар бовар мекунанд, вале пас аз чанд муддат тарафе ба таҳдид мегузарад.
Мавқеи равоншинос дар чунин масъалаҳо, пеш аз ҳама, ин муайян кардани сабабҳои даст задани наврасону ҷавонон ба кибербуллинг мебошад. Ҳеч кас бесабаб ба зӯроварӣ, таҳқиру таҳдид намегузарад.
Аз рӯйи мушоҳидаҳои худам чунин баҳогузорӣ мекунам, ки буллинги мактабӣ сабабу омилҳои худро дошта, пеш аз ҳама, аз оила сар мезанад. Дар ин росто, равоншиноси мактаб бояд бо роҳбари синф ва волидайни чунин хонандагон суҳбатҳои алоҳида баргузор карда, машваратҳои психологӣ дода, рафторҳои номатлуби бачаи зӯроварро пешгирӣ кунад.
— Назари шуморо ҳамчун равоншиноси мактаб оид ба матбуоти даврӣ мехостем бишнавем. Равоншинос чӣ муносибат бо ВАО дошта метавонад?
— Матбуоти даврӣ яке аз василаҳои асосии расонидани хабар, ташаккули афкори умум ва фарҳангсози ҷомеа ба ҳисоб рафта, ба назари ман воситаи муҳимми паҳн кардани иттилооти зарурӣ мебошад. Инчунин, он дар баланд бардоштани сатҳи саводнокии аҳолии кишварамон аҳаммияти хос дорад. Матбуоти даврӣ, масалан, маҷаллаҳои соҳаи маориф дар мисоли “Маърифати омӯзгор” метавонад дар таълиму тарбия нақши арзандаву бориз дошта бошад. Дар ин маҷалла, ки пайваста ман мутолиа мекунам, дар мавзуъҳои равоншиносӣ, таъриху ҳуқуқ, илмҳои дақиқ ва умуман, дар бораи таълиму тарбия ва маърифатнокӣ маводди судманд ба нашр мерасад.
Дар муносибат бо ВАО гуфтан бамаврид аст, ки муносибати равоншинос бо ВАО бояд фаъол, касбӣ ва роҳнамо бошад, то ки ҳам матбуот самти солим гирад ва ҳам ҷомеа аз таъсири манфии ахбор эмин монад. Инчунин, равоншинос метавонад ба ҳайси як коршинос дар барномаҳои телевизионӣ, радиоӣ ширкат карда, ба руҳия ва рафтори инсон таъсири нек расонад. Масалан, пас аз як рӯйдоди ташвишовар: баҳс, ҷанг, садама ва офати табиӣ, равоншинос метавонад тавсияҳо оид ба дастгирии равонӣ диҳад.
— Кор бо хонандагон, махсусан, бо хонандагони душвортарбия то чӣ андоза душвор аст? Метавонед дар ин бора мисолҳои мушаххас биоред?
— Аз овони хурдсолӣ кӯдакон ба остонаи мактаб қадам гузошта, 11 соли умри худро дар ҳамин даргоҳи муқаддас паси сар мекунанд. Онҳо ҳангоми таҳсил дар синфи як давраи мутобиқшавиро аз сар мегузаронанд. Вале на ҳамаи бачаҳо метавонанд зуд ба мактаб одат кунанд. Сипас, давраи наврасӣ шуруъ мешавад, ки дар ин айём хислатҳояшон тамоман тағйир меёбад. Раванди инкишофи равонӣ, ҷисмонӣ ва иҷтимоишавӣ оғоз мешавад. Ана, дар ҳамин давраи синнусоли гузариш ҳатман ёрии равоншиноси мактаб зарур аст. Бояд гуфт, ки наврасон худашон мустақилона ба равоншинос муроҷиат намекунанд. Онҳоро роҳбари синф ё яке аз волидон ба машварати равоншиноси мактаб меоранд. Бо вуҷуди ин, машварати равоншинос дар мактаб маҷбурӣ нест ва мо бо чунин хонандагони душвортарбия, пеш аз ҳама, кори фаҳмондадиҳӣ гузаронда, бо розигии худи онҳо барояшон ёрии равонӣ мерасонем. Як нуктаи муҳимро ҳам гуфтан бамаврид аст, ки ин ҳамкорӣ накардани худи падару модарони хонандагони душвортарбия бо равоншиноси мактаб мебошад. Яъне, равоншиноси мактаб сабабҳои даст задани наврас ба ин ё он амалро муайян мекунад ва барои бартарафсозии он ёрии волидон ҳатмист, вале дар аксар маврид онҳо бетарафиро интихоб мекунанд, ки дар охир кор бар зарари худашон анҷом меёбад.
— Тавре медонем, самти асосии фаъолияти мактаб таълиму тарбияи насли наврас дар руҳияи ватандӯстӣ, хештаншиносӣ ва омода кардани хонандагони бомаърифат, зираку доно мебошад. Мегуфтед, ки заминаҳои моддию техникии муассисаҳои таълимӣ оё ба ҳолати руҳиву равонии хонанда таъсир мерасонад?
— Албатта, заминаҳои моддию техникӣ ва фарҳангию маънавӣ ба руҳияи хонандагон ва раванди илмомӯзии онҳо таъсири амиқ мерасонад. Зеро ҷаҳони муосир ҷаҳони иттилоот аст ва ҳар як хонанда ба иттилооти ҷаҳонӣ дастрасӣ дорад, пас, ҳамқадами замон буданякшартиаслиитарбияиравонӣмебошад. Муассисаи таҳсилоти миёнаи умумии №56-и ноҳияи Синои шаҳри Душанбе, ки ман дар он кор мекунам, яке аз мактабҳои пешқадам дар пойтахт ба ҳисоб рафта, хонандагони мо дар тамоми озмунҳои ватанию байналмилалӣ фаъолона иштирок мекунанд. Муассиса бо таҷҳизоти технологияҳои иттилоотии замони муосир таъмин буда, синфхонаҳои барҳавои фанниро дорост. Барои равоншиноси мактаб низ утоқи алоҳида пешбинӣ шудааст. Зеро кори равоншинос хусусиятҳои махфият ё маҳрамият дорад. Мо дар утоқи алоҳида бо хонандагон, омӯзгорон ва волидон суҳбатҳо мегузаронем. Яъне, вақте донишомӯз руҳияи солим дорад, метавонад, ҳамчун як мутахассиси шоиста тарбия шавад, ки барои миллат ва Ватан хидмати сазовору содиқона кунад.
— Дар самти кор бо омӯзгорон ва волидони хонандагон чӣ корҳоро ба роҳ мондаву кадом муваффақиятҳоро ноил гаштаед?
- Бо хушҳолӣ иброз медорам, ки дар давоми сол дар ҷаласаҳои Шурои омӯзгорон бо мавзуъҳои мухталифи равоншиносӣ баромад мекунам. Дар давраҳои таътил, яъне, анҷоми ҳар як чоряк, дар мавзуъҳои гуногун, аз ҷумла, “Психология чиро меомӯзад?” “Психолог кист?” “Маҳоратҳои педагогӣ”, “Таҳамулпазирӣ”, “Зӯроварӣ нисбати кӯдак” ва амсоли инҳо барои омӯзгорон, махсусан, омӯзгорони ҷавоне, ки дар муносибату муошират ва таълиму тарбияи хонандагони синфҳои болоӣ душворӣ мекашанд, семинару тренингҳо, нишасту ҳамоиш ва машваратҳо мегузаронам. То ҳадди имкон дар маҷлиси падарумодаронширкатварзида, дармасъалаву мавзуъҳои мухталиф бо онҳо суҳбат мекунам, ки заминаи ҳамкориро фароҳам меорад.
— Нақши равоншиноси мактабро дар ҳаёти наврасону ҷавонон, волидон ва омӯзгорон чӣ гуна арзёбӣ мекунед?
- Нақши равоншиноси мактаб дар ҳаёту фаъолияти наврасону ҷавонон, волидон ва омӯзгорон бисёр муҳим аст. Ӯ дар ташаккули муҳити солим дар муассисаи таълимӣ ва рушди шахсияти хонандагон нақши калидӣ мебозад. Масалан, равоншинос ба хонанда дар шинохти шахсияти худ ва ба худ эътимод пайдо кардан, ёрӣ мерасонад. Дар мубориза бо изтироб (стресс) ҳангоми ҷамъбасти чоряк, имтиҳонҳо, мушкилии хонаводагӣ равоншинос раҳнамоии касбӣ карда метавонад. Инчунин, дар рафтор ва муносибати байни наврасон равоншинос роҳҳои муносибати мусбат доштанро ба онҳо меомӯзонад. Дар баробари дигар омӯзгорону устодон, равоншинос низ тавассути тесту суҳбатҳо метавонад шавқу завқи хонандагонро муайян кунад ва дар интихоби касбашон роҳнамои беғараз бошад.
Аз таҷриба дидаем, ки аксар вақт волидон намедонанд, бо мушкилии равонии фарзанд чӣ тавр рафтор кунанд ва рӯ меоранд ба равоншиноси мактаб ва мо то ҷое ба онҳо ёрӣ мерасонем. Чӣ тавр? Масалан, як усули одии маъмул, ба падару модарон роҳҳои дурусти муошират бо кӯдакону наврасонро меомӯзонем, то муносибат, фаҳмиш ва эътимоду боварии байни онҳо беш аз пеш афзун гардад. Масалан, дар ҳалли низоъҳо ва муноқишаҳои хонаводагӣ дар аксар давлатҳои Аврупо, пеш аз ҳама, зану шавҳар ба равоншинос муроҷиат мекунанд. Мутаассифона, ин амал дар мо имрӯзҳо кам дида мешавад.
Тавре зикр кардем, бо омӯзгорон мунтазам семинару тренингҳо дар мавзуъҳои мухталиф аз ҷумла, идоракунии стресс, эҳтиром ба андешаи хонанда, ҷилавгирӣ аз зӯроварӣ баргузор карда, дар баланд бардоштани фарҳанги равоншиносии онҳо то андозае мусоидат мекунем. Умуман, дар нофаҳмиҳои байни хонандагон, ё омӯзгор бо хонанда равоншинос метавонад бо омӯзгорону хонандагон ҳамкорӣ дошта, роҳи дурусти ҳалли муамморо пешниҳод кунад.
— Дар фарҷоми суҳбат ба ҳамаи падару модарон ҳамчун мутахассис-равоншинос чӣ машварат медиҳед?
— Пеш аз ҳама, маслиҳат медиҳам, ки хусусиятҳои синнусолии фарзанди худро ба назар гирифта, дар хонавода барои ӯ як муҳити солиму дӯстона фароҳам оранд. Яъне, фарзанд ба падару модари худ бояд эътимод дошта бошад. Дар навбати худ, волидон барои кӯдак бояд такягоҳи асосӣ шуда, бо ӯ ҳамфикру ҳамандеша ва ташаббусҳои ҷигарбанди хешро тарафдор бошанд. Бо фарзанд ҳамчун як дӯсти бовафову содиқ муносибат намоянд. Таъкид мекунам, ки агар кӯдак дар хонавода дар симои волидон ё аҳли оила дӯсти худро наёбад, ҳатман ӯро аз кӯча, бо дӯстони «кӯчагӣ» меёбед.
— Ташаккур барои суҳбати пурмуҳтаво.
— Сарфароз бошед.
