МАШҒУЛИЯТҲОИ АМАЛӢ — АСОСИ ТАШАККУЛИ САЛОҲИЯТИ ТАЪЛИМИИ ДОНИШҶӮЁН

Дар марҳилаи ҳозираи инкишофи илму техника барои ҳамқадами замон будан, эълон гардидани «Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф» амали зарурӣ ва саривақтист, ки ин мо — омӯзгоронро водор менамояд, то ба хотири боз ҳам беҳтар ба роҳ мондани омӯзиши илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ чораҳои зарурӣ баҳри баланд бардоштани сатҳу сифати донишандӯзии хонандагон аз фанни химия чораҷӯӣ намоем.
Бо мақсади баланд бардоштани сатҳу сифати таълим истифода намудани усул ва технологияи нави таълим дар ин раванд нақши калидӣ мебозад. Дар ҷараёни таҳсил дар муассисаҳои таълим фанни химия ҷойгоҳи муайянро ишғол намуда, дар тавсеаи ҷаҳонбинии донишҷӯён ҷиҳати рағбат пайдо кардан ба илмҳои табиатшиносӣ заминаи муносиб фароҳам месозад.
Имрӯз барои амалӣ гардидани таълими инфиродӣ, ҳангоми ташкили фаъолияти таҷрибавии донишҷӯён, ба вуҷуд овардани омодагии таҷрибагузаронии курсҳои болоӣ дар кабинетҳои химия, ки истифода намудани таҷҳизоти муосир танҳо барои гузаронидани таҷрибаҳои фронталӣ пешбинӣ шудааст, як қатор мушкилиҳо ба назар мерасад.
Таълими фанни химияро танҳо дар намуди машғулияти назариявӣ ба роҳ мондан ғайриимкон аст. Ҳатман бо машғулиятҳои амалӣ назарияро алоқаманд кардан аз манфиат холӣ нест. Тавре ки ба мо маълум аст, дар асоси барномаи таълими химия барои донишҷӯён машғулиятҳои амалӣ ва лабораторӣ баъди ба итмом расидани ҳар як боб, мавзуъ ба нақша гирифта шудааст. Аз тарафи омӯзгорон ташкил ва гузаронидани таҷрибаҳои химиявӣ ба донишҷӯён имкон медиҳад, ки донишҳои назариявие, ки пешакӣ омӯхта буданд, бо илова намудани маълумоти нав, мустаҳкам кунанд.
Натиҷаи тадқиқот нишон дод, ки дар раванди таълими химия дар вақти баёни мавзуи нав гузаронидани таҷрибаи химиявӣ барои хонандагон аҳаммияти муҳим дорад. Аз ҷумла, баъзе аз хосиятҳои химиявии моддаҳоро ба тариқи таҷрибавӣ фаҳмонидан хеле осон аст. Зеро тавре ки дар урфият мегӯянд «Шунидан кай бувад монанди дидан». Масалан, ҳангоми омӯзиши мавзуъҳои вобаста ба тайёр кардани маҳлулҳо, ҳосил кардани оксиген, гидроген, оксидҳо, кислотаҳо, асосҳо, намакҳо, диссосиатсияи электролитӣ, металлҳои ишқорӣ, ишқорзаминӣ, ҳосил кардани оксиди карбон, аммиак таҷрибаи химиявиро истифода бурдан мумкин аст. Аз ин рӯ, мебояд аз тарафи омӯзгорон мавқеъ ва мақсади намоиши таҷрибаҳои химиявӣ муайян карда шавад.
Методи таҷриба дар ҷараёни таълими фанни химия дар муассисаҳои таълимӣ хусусиятҳои махсус ва фарқкунанда доранд, ки дар асоси талаботи педагогию дидактикӣ се вазифаи муҳимро иҷро менамояд: таълимӣ, тарбиявӣ ва инкишофи дониш.
Дар вақти гузаронидани таҷрибаи химиявӣ ба чанд самти тарбия, монанди тарбияи меҳнатӣ, эстетикӣ, экологӣ диққати махсус дода, дар дили хонандагон, инчунин, ташаккули маърифатӣ, яъне, эмотсия, ҷаҳонбинӣ, диққат, хотира, тафаккур низ сайқал дода мешавад.
Дар таърихи инкишофи марҳалаҳои илми химия, аввалин таҷрибаҳои химиявӣ дар озмоишгоҳҳои химиявӣ, дар осору ашъори муҳаққиқону мутафаккирони тоҷик, аз ҷумла, Ҷобир ибни Хайёни Тӯсӣ, Абубакр Муҳаммад ибни Закариёи Розӣ ва амсоли онҳо рӯи қалам оварда шудаанд. Ба ақидаи Ҷобир ибни Хайён дар ҷараёни омӯзиши фанни химия гузаронидани корҳои озмоишӣ, амалӣ ба манфиати кор аст. Зеро ҳангоми ба эътибор нагирифтани он муҳаққиқ ба ягон муваффақият ноил намегардад. Дар рафти таҷрибаҳои худ Ҷобир ибни Хайён аввалин шуда, кислотаҳои ғайриорганикиро ҳосил кардааст ва назарияи падид овардани металлҳои нав, аз ҷумла, тиллоро ба миён гузошта, ранги гуногунро барои матоъ ва пӯст ихтироъ намудааст. Ҷобир ибни Хайён яке аз талқинкунандагони тадқиқоти таҷрибавӣ буда, ба илми химия замина гузошта чунин навиштааст: «Агар ту хоҳӣ, ки кимиёгариро аз худ кунӣ, бояд корҳои таҷрибавиро бештар гузаронӣ».
Мазмун ва мундариҷаи гузаронидани таҷрибаҳои химиявӣ ба донишҷӯён имкон медиҳад, ки маълумоти навро дар заминаи донишҳои андӯхта ба роҳ монанд. Ташкил ва гузаронидани таҷрибаҳои химиявӣ боиси ташаккули тафаккури мантиқию эҷодии хонандагон мегардад. Аз ин лиҳоз, таҷрибаҳое, ки аз тарафи омӯзгор интихоб ва гузаронида мешавад, бояд мазмун ва мундариҷаи ҷустуҷӯӣ, эҷодӣ ва тадқиқотӣ дошта бошанд. Масалан, ба хонандагон чунин савол дода мешавад: «Ҳангоми ба об таъсир кардани металли калий кадом модда ҳосил мешавад?» Посухи хонандагон ба савол чунин аст: «Ишқори калий». Ё саволи дигар: «Ишқори ҳосилшударо чӣ тавр муайян кардан мумкин аст?» Ҷавоб: «Ҳангоми таъсири фенолфталеин бо ишқори калий ранги маҳлул бунафш мегардад». Саволи омӯзгор: «Муодилаи реаксияи таъсири металли калий бо обро тартиб дода, онро баробар кунед». Хонанда муодилаи реаксияи химиявиро дар тахтаи синф навишта, онро дар асоси қонуни бақои массаи моддаҳо баробар мекунад (2К+2Н2О=2КОН+Н2), ки дар натиҷа ишқори калий ҳосил шуда, гидроген хориҷ мешавад.
Вобаста ба мазмуни таҷриба бо хонандагон саволу ҷавоб намуда, дониши онҳо мустаҳкам карда мешавад. Инчунин, донишҷӯён ҳангоми мушоҳида кардани рафти таҷрибаи химиявӣ маълумоти заруриро ба даст меоранд. Саволи аз тарафи омӯзгор пешниҳодшуда донишҷӯёнро водор менамоянд, ки мустақилона фикри худро баён намоянд. Ҳангоми гузаронидани реаксияи химиявии байни металли калий бо об донишҷӯён бори аввал ба рафти гузариши реаксия шинос мешаванд.
Аксар вақт аз ҳисоби кам будани асбоб ва реактивҳои химиявӣ таҷрибаҳои намоиширо худи омӯзгор ва баъзан хонандагон мегузаронанд. Вазифаи асосии таҷрибаи намоишӣ аз инҳо иборат аст:
1. Ба донишҷӯён фаҳмонидани моҳияти ҳодисаи химиявӣ;
2. Нишон додани моҳият ва вазифаи таҷҳизоти лабораторӣ (асбоб, дастгоҳ, зарфҳои химиявӣ, реактивҳо);
3. Риояи қоидаҳои техникаи бехатарӣ ҳангоми кор дар лабораторияи химиявӣ ва фаҳмондани усули иҷрои корҳои эксперименталӣ.
Таҷрибаи химиявии намоишӣ имкон медиҳад, ки ба намуди зоҳирии объекти химиявӣ ва моҳияти он шинос шавем. Агар донишҷӯён хосияти алоҳидаи таҷрибаи лабораторӣ ва таҷҳизоти химиявиро дарк ва омӯзанд, он гоҳ самти гуногуни чунин машғулиятҳоро бо пуррагӣ меомӯзанд. Агар таҷрибаҳои химиявӣ аз ҷониби худи омӯзгор намоиш дода шавад, дар ин маврид хонандагон мазмуни онҳоро хуб дарк намекунанд. Аз ин рӯ, аз тарафи донишҷӯён ба таври мустақилона гузаронидани таҷрибаҳои химиявӣ натиҷаи хуб медиҳанд.
Дар мавриди баёни мавзуи нав ба омӯзгор зарурат пайдо мегардад, ки барои аз ҷониби донишҷӯён ба таври мустақилона гузаронидани таҷрибаҳои химиявӣ асбоб ва реактивҳои заруриро пешакӣ омода намоянд ва ба дурустии он боварӣ ҳосил намуда, барои иҷрои кор ба донишҷӯён аз тарафи омӯзгор иҷозат дода шавад. Бинобар ин, ба омӯзгор лозим меояд, ки баҳри ба таври мустақилона гузаронидани таҷрибаҳо, донишҷӯёнро бо роҳу усул ва истифодаи мақсадноки методи эксперимент ҳамаҷониба шинос кунад.
Мувофиқи талаботи барномаи таълимии фанни химия дар муассисаи таҳсилоти миёнаи умумӣ дар раванди омодагӣ ва гузаронидани таҷрибаҳо, хонандагон бояд бо моддаҳои химиявӣ (оксидҳо, кислотаҳо, ишқорҳо, намакҳо), ҳолатҳои агрегатӣ, гармӣ, сардӣ ва ҳатто тамъи онҳо, яъне, қанд, глюкоза, крахмал, глитсерин шиносоӣ пайдо намоянд. Масалан, хонандагон крахмалро байни ангуштонашон соиш дода, лағжонакии онро ҳис мекунанд. Ин амал нишон медиҳад, ки хонандагон дар рафти иҷрои корҳои лабораторӣ дар бисёр маврид ба воситаи узвҳои ҳиссиёти худ, дар бораи ранг, бӯй ва тамъи моддаҳои химиявӣ низ маълумоти зарурӣ пайдо менамоянд.
Дар заминаи гузаронидани машғулиятҳои лабораторӣ дар ниҳоди донишҷӯён маҳорату малакаи шиносоӣ ва салоҳияти кор бо реактивҳо ва асбобҳои химиявӣ ташаккул меёбад. Ҳангоми ташкил ва гузаронидани машғулиятҳои лабораторӣ донишҷӯён бо сохт ва хосиятҳои моддаҳои газшакл, моеъ ва сахт шиносоӣ пайдо намуда, аз ҳамдигар чӣ фарқият доранд, маълумот пайдо менамоянд. Барои гузаронидани кор хонандагон, пеш аз ҳама, аз рӯи расми дар китоби дарсӣ пешниҳодшуда асбобҳои аёнӣ тартиб дода, таҷҳизоти химиявиро омода ва ба дурустии он боварӣ ҳосил менамоянд. Дар ин ҳолат донишҷӯён дарёфти роҳу усулҳои ҳалли масъалаҳои таҷрибавиро дарк ва аз худ менамоянд.
Ҳангоми омӯзиши фанни химия ва бештар гузаронидани машғулиятҳои амалӣ дар ниҳоди донишҷӯён салоҳияти мустақилона гузаронидани таҷрибаҳои химиявӣ пайдо мегардад. Ин яке аз муҳимтарин шаклҳои судманди таълим ба ҳисоб рафта, боиси ташаккулёбии фаъолияти ҷустуҷӯӣ, эҷодӣ ва тадқиқотии онҳо мегарданд:
— аз тарафи омӯзгор муайян кардани мавзуи корҳои мустақилонаи донишҷӯён;
— алоқаманд кардани кори мустақилонаи донишҷӯён бо таҷрибаи намоишӣ дар раванди таълими бобҳои алоҳидаи фан;
— муайян намудани меъёри таҷрибаҳо ва нақшаи таҳқиқотӣ, чӣ гуна мавқеъ доштани онҳо;
— кадом таҷрибаҳо бояд ҳамчун намуна бошанд;
— шароитеро муҳайё кардан зарур аст, ки дар раванди таҷрибаҳои химиявӣ мустақилияти донишҷӯёнро дучанд кунад.
Ташкил ва иҷрои корҳои мустақилонаи донишҷӯён, пеш аз ҳама, ба мазмуни маводи таълим ва ба шароитҳои зерин вобаста аст:
— тайёрии пешакии донишҷӯён ба кори оянда (кор бо китоби дарсӣ дар хона);
— мушоҳидаи таҷрибаи химиявӣ ва хулосабарорӣ (дар вақти дарс);
— истифодаи китоби дарсӣ ва дастурҳое, ки муаллим вобаста ба кори таҷрибавӣ тартиб медиҳад;
— омӯхтани моддаҳое, ки ба як гурӯҳ тааллуқ доранд, санҷиш ва ба ҳам муқоиса кардани хосияти моддаҳо. Масалан, донишҷӯён бо аксари моддаҳои органикӣ шинос буда, дар асоси гузаронидани таҷрибаи химиявӣ оид ба хосиятҳои физикии чарбҳо, қанд, крахмал, глитсерин, собун, кислотаҳои органикӣ хулосабарорӣ мекунанд.
Дар вақти гузаронидани машғулиятҳои амалӣ таҷрибае, ки дар дарс нишон дода мешавад, ба донишҷӯён маводи назариявии химияи органикиро равшан фаҳмондан мумкин аст. Дар ин асос сохти карбогидрогенҳои ҳаднок, спиртҳои якатомаю бисёратома, алдегидҳо, карбогидратҳо, кислотаҳои органикӣ ва ғайраро исбот карда метавонем. Илова бар ин, чунин таҷрибаҳо имкон медиҳанд, ки донишҷӯён бештар мушоҳидакор шаванд ва фарзияҳои пешниҳодшударо дурусту возеҳ ҳал намоянд. Таҷрибахои намоишӣ то дараҷаи муайян ҳамаи вазифаҳои таҷрибаҳои химиявиро ҳал намуда, воситаи асосии мустаҳкам кардани дониши назариявии донишҷӯён ба ҳисоб меравад.
Агар чанд навъ таҷрибаи химиявӣ дар алоқамандӣ ва ба маврид истифода гардад, он ҳамчун усули пешқадам татбиқ гардида, боиси дар ниҳоди донишҷӯён салоҳияти аз худ намудани маводи таълимӣ ва шавқу ҳавас нисбати омӯзиши фанни химия пайдо мегардад. Дар натиҷаи гузаронидани таҷрибаҳои химиявӣ савияи дониши онҳо боз ҳам баланд шуда, фанни химияро хуб аз худ менамоянд. Ташкил ва гузаронидани корҳои таҷрибавӣ, мустақилона, амалӣ ба ташаккули равияи илмӣ — назариявӣ ва ҷаҳонбинии донишҷӯён таъсири мусбат мерасонад.