Азизбек ЗУМРАТОВ, 
омӯзгори фанни химияи Литсейи №3
барои хонандагони болаёқати шаҳри Душанбе
Ҳар гоҳ ки мо ба олами мусиқӣ ворид мешавем, дили мо бо нағмаҳои гуворо ором мегирад ва эҳсосот рангу таровати нав пайдо мекунанд. Оё то ба ҳол андеша кардаед, ки ҳамин мусиқии зебо бо илми дақиқ – химия чӣ алоқамандӣ дорад? Ба назар мерасад, ки мусиқӣ ва химия ҳарду бар асоси назарияи ҷолиби табиат сохта шудаанд. Ҳар як оҳанг аз нотаҳо иборат аст, ҳамон тавр, ки моддаҳо аз атомҳо ташкил ёфтаанд. Вақте ки асбобҳои мусиқӣ садо мебароранд, ларзиш ва мавҷҳо тавассути молекулаҳо паҳн мешаванд, ки дар ин лаҳза химия нақши муҳимро мебозад. Аслан, химия ва мусиқӣ ду соҳаи гуногун ҳастанд, аммо онҳо метавонанд, ба ҳам алоқамандии аҷибе дошта бошанд. Биёед, якчанд ҷиҳати робитаи байни химия ва мусиқиро дида мебароем:
1. Химияи садо ва мусиқӣ:
Садо ва мусиқӣ дар натиҷаи ларзишҳо дар муҳит (масалан, ҳаво) ба вуҷуд меоянд. Ин ларзишҳоро метавон бо қонунҳои физикӣ ва химиявӣ фаҳмид – мисли сохтори молекулаҳое, ки садо истеҳсол мекунанд ё ба он таъсир мерасонанд (масалан, дар созҳои мусиқӣ).
2. Химия дар сохтани созҳо:
Бисёр созҳои мусиқӣ аз моддаҳои химиявӣ (мисли металл, чӯб, пластик ва ғайра) сохта мешаванд. Ин ки садои онҳо чӣ гуна мебарояд, ба хусусиятҳои химиявии ин моддаҳо вобаста аст – масалан, зичӣ, сахтӣ ё қобилияти резонанс.
3. Химияи ҳиссиёт ва таъсири мусиқӣ:
Вақте ки мо мусиқӣ мешунавем, моддаҳои химиявӣ дар майнаи сари мо фаъол мешаванд. Масалан, дофамин ва серотонин, ки “ҳормонҳои хушҳолӣ” ҳастанд — зиёд мешаванд. Яъне, мусиқӣ метавонад, ба воситаи химия руҳияро тағйир диҳад.
4. Мусиқӣ дар лаборатория:
Баъзе олимон барои беҳтар кардани муҳити кори худ дар лабораторияҳо мусиқӣ мешунаванд. Ин метавонад таваҷҷуҳро зиёд ва хастагиро кам кунад.
5. Лоиҳаҳои эҷодӣ:
Масалан, агар бо хонандагон дарс гузаред, метавонед, лоиҳаи эҷодӣ созед: дар як гӯша рангкунии матоъ бо моддаҳои табиӣ, дар гӯшаи дигар садои мусиқӣ ва ба хонандагон метавон нишон дод, ки чӣ гуна ҳарду ба эҳсос ва муҳити инсон таъсир мерасонанд.
Ин ҷо мо нақшаи муфассали як дарси эҷодии химияро барои хонандагони синфҳои 8-9 (ва ё дигар синфҳо дар ҳолати зарурат) пешниҳод менамоем. Дар ин нақша мо ба ҳамаи ҷузъиёти муҳимми дарс-матни таҷриба, вақти гузариши ҳар қисмати дарс ва саволҳои муҳокимавие, ки фаҳми хонандаро амиқ мекунанд, таваҷҷуҳи махсус додем. Ҳадаф аз ин нақша он аст, ки дарс, ҳамзамон, омӯзанда, шавқовар ва пурмазмун бошад.
Дар ин дарси эҷодӣ мо мекӯшем, ки тавассути гӯш додан ба мусиқӣ ва мушоҳидаи аксуламалҳои рангин, робитаи нозуки миёни илми химия ва санъати мусиқиро эҳсос кунем. Шояд тааҷҷуб кунед, ки химия на танҳо формулаҳо ва ҷадвалҳост, балки метавонад, бо рангу мусиқӣ як ҷаҳони пурмаъно ва илҳомбахшро биофарад – омӯзанда, зинда ва пур аз эҳсос!
Номи дарс: “Мусиқии рангҳо: Алхимияи садо ва ранг”.
Ҳадаф:
— хонандагон бояд фаҳманд, ки чӣ гуна моддаҳои химиявӣ ба ранг таъсир мерасонанд;
— муайян кунанд, ки мусиқӣ чӣ гуна эҳсос ва ҳосили кори эҷодиро иваз мекунад;
— робитаи химия ва мусиқиро ҳис кунанд.
Вақтбандӣ: ба маҳорати омӯзгор вобаста карда мешавад, чунки ин дарс берун аз дарсҳои таълимӣ гузаронида мешавад, яъне, ба корҳои беруназсинфӣ мансуб аст.
- Муқаддима ва нишон додани мақсад
Ҳангоми сар кардани дарс ба хонандагон савол диҳед: “Мо имрӯз чӣ гуна метавонем, мусиқиро бо химия пайваст кунем?”;
Мақсад ва ҳадафро шарҳ диҳед.
- Таҷриба: Ранг кардани матоъ бо моддаи табиӣ.
Мавод:
Баргҳои исфаноҷ (сабз);
Пӯсти пиёз (зард/қаҳвагӣ);
Анори сурх ё лаблабу (ранги гулобӣ);
Матои сафед (агар пахтагӣ бошад, хуб аст);
Зарфҳо, об, дегчаҳо (табақ), косаҳо (мискаҳо).
Қадамҳо:
- Омода кардани моддаҳои рангӣ (бо ҷӯшонидан дар об);
- Гирифтани матоъ ва афкандан ба маҳлули ранг;
- Ба хонандагон шунавонидани 2 навъи мусиқӣ (ором ва шод) дар вақти кор;
- Сабт кардани эҳсосот ва тафовути рангҳо.
Қисми мусиқавӣ:
5 дақиқа мусиқии ором (мусиқии классикӣ);
5 дақиқа мусиқии шод ва фаъол (масалан, мусиқии хатлонӣ, суғдӣ, ё бандарӣ).
Саволҳо барои муҳокима:
- Кай ба шумо ранг кардан шавқовар шуд?
- Кай эҳсоси эҷодиёт бештар буд?
- Оё мусиқӣ ба эҳсоси шумо дар вақти кор таъсир кард?
- Қисмати муҳокимаронӣ
Омӯзгор савол медиҳад – хонандагон ҷавоб медиҳанд (фардӣ ё гурӯҳӣ).
Таъсири мусиқӣ:
- Вақте шумо ранг мекардед, кадом мусиқӣ ба шумо бештар маъқул шуд – ором ё шод?
- Оё ҳисси шумо ҳангоми гӯш кардани мусиқӣ тағйир ёфт?
Ранг ва эҳсос:
- Ба фикри шумо, оё мусиқӣ ба он ки шумо чӣ гуна рангҳоро интихоб кунед, таъсир кард?
- Оё хонандае буд, ки чеҳрааш зеботар шуд, вақте мусиқии шод садо медод?
Илм ва эҷодиёт:
- Химияро, одатан, илм мешуморанд, аммо имрӯз мо онро бо санъат омехта кардем. Ба фикри шумо, оё илм метавонад, шавқовар бошад?
- Кадом қисмати дарс ба шумо писанд омад?
Андешаи шахсӣ:
- Агар боз чунин як таҷриба бошад, шумо чӣ гуна ранг ё мусиқиро интихоб мекардед?
- Оё шумо мехоҳед, ки боз дарсҳои химия бо эҷодиёт ва мусиқӣ гузаронда шаванд?
- Хулосаи дарс
Дар дарси имрӯза, мо фаҳмидем, ки химия ва мусиқӣ ба ҳам алоқаманданд ва метавонанд, якҷоя барои сохтани таҷрибаҳои эҷодии ҷолиб истифода шаванд. Мо ранг кардани матоъ бо истифода аз моддаҳои табиӣ ва таъсири мусиқиро бар ҳисси эҷодӣ ва рангҳо мушоҳида кардем.
Химия ба рангсозии моддаҳо ва таъсири ранг ба матоъ таъсир мерасонад. Мо омӯхтем, ки чӣ гуна рангҳо метавонанд, тавассути химияҳои табиӣ, ба монанди баргҳои исфаноҷ ё пӯсти пиёз ба вуҷуд оянд.
Мусиқӣ бар эҳсос ва руҳияи мо таъсир мекунад. Ҳангоми кор бо рангҳо, мусиқии ором ва шод метавонад, ба роҳатӣ ё фаъол шудан таъсир гузоранд, ки инро шогирдонамон таҷриба карданд.
Робитаи байни химия ва мусиқӣ нишон медиҳад, ки илм ва санъат метавонанд якҷоя, дар як муҳити эҷодӣ истифода шаванд. Ҳарду метавонанд ба фикр, эҳсос ва муҳити мо таъсир расонанд.
Арзёбии дарс.
Хонандагон фикрҳояшонро ба таври шифоҳӣ ё хаттӣ изҳор мекунанд:
- Ман аз дарси имрӯз омӯхтам, ки…
- Бештар ба ман маъқул шуд, ки…
- Маро ҳайрон кард, ки…
- Агар ин таҷрибаро такрор кунам, мехоҳам…
Охирсухани дарс
Имрӯз дарк кардем, ки илм на танҳо барои фикр кардан, балки барои эҳсос кардан ва офаридан низ зарур ҳаст. Химия – забони табиат аст, ки ба мо имкон медиҳад, рангҳоро бифаҳмем ва бо табиат муошират кунем. Мусиқӣ – забони дил аст, ки ба мо ёрӣ медиҳад, эҳсосотамонро баён кунем. Вақте ки химия ва мусиқӣ якҷо мешаванд, мо на танҳо меомӯзем, балки натиҷаҳои наву зеборо ҳосил хоҳем кард. Бигзор, ҳар як хонанда фаҳмад, ки илм танҳо дар китобҳо нест — он дар ҳаёт, дар ранги барг, дар садои борон, дар шодии тифл ва дар завқи эҷод аст. Ҳар кӣ илмро бо шавқу ҳавас, бо қалб омӯзад, ҳамеша онро дӯст хоҳад дошт, муҳаббат ба илм падидаҳои нави илмию эҷодӣ хоҳад буд.
Мавзуи “Алоқамандии химия бо мусиқӣ” нишон медиҳад, ки илми химия ва санъати мусиқӣ, новобаста аз тафовути зоҳирии худ, дар асл бо ҳам пайванди амиқ доранд. Ин ду соҳа метавонанд, якдигарро мукаммал намоянд ва бо ҳам таҷрибаҳои шавқовар ва омӯзишҳои ҷолибро ба бор оранд.
Дар ҷараёни омӯзиши ин мавзуъ маълум гардид, ки:
Маводи химиявӣ дар сохтани созҳои мусиқӣ нақши калидӣ доранд. Масалан, торҳои дутор, гитор ва рубоб аз маводи синтетикӣ ва табиӣ тайёр мешаванд, ки ҳар кадом хусусиятҳои хоси акустикӣ дорад. Чӯб, металл ва лакҳое, ки дар сохтани пианино, скрипка ва дигар созҳо истифода мешаванд, ҳама аз доираи омӯзиши химия мегузаранд.
Химия дар истеҳсоли CD, навор, микрофон ва таҷҳизоти сабт зиёд истифода мешавад. Масалан, омехтаҳои магнитию пластикӣ, ё истеъмоли маводи махсус барои беҳтар кардани сифати сабт ва интиқоли овоз – ин ҳама аз натиҷаҳои татбиқи химия дар мусиқӣ ба шумор мераванд.
Мусиқӣ ба равандҳои химиявӣ таъсир мерасонад. Дар таҷрибаҳои илмӣ дида шудааст, ки гӯш додан ба мусиқии ором ё мусиқии классикӣ метавонад, ба суръати баъзе реаксияҳои химиявӣ таъсири мусбат расонад. Яъне, байни эҳсосот, садо ва равандҳои биохимиявии инсон иртиботи зеҳнӣ ва ҷисмонӣ вуҷуд дорад.
Фаҳмидани сохти молекулавии садо ва садохонӣ низ як самти ҷолиби омехта байни химия ва физикаи акустикӣ мебошад. Бо истифода аз компютер ва спектроскопия метавон спектри садо ва таъсири он ба моддаҳоро таҳлил намуд.
Ҳамин тариқ, ба таври умум метавон гуфт, ки химия ва мусиқӣ на танҳо ду соҳаи ҷудогонаи зиндагии инсон мебошанд, балки дар бисёр самтҳо ба ҳамдигар вобаста ва такмилдиҳандаи якдигаранд. Омӯзиши ин мавзуъ на танҳо хонандагонро бо маълумоти ҷолиб ошно мекунад, балки ба онҳо имкон медиҳад, ки ҷаҳонро тавассути дидгоҳи ҳам илмӣ ва ҳам зебоишиносӣ фаҳманд.
