АҲАММИЯТИ ГЛОБАЛИИ СОЛИ 2025 ҲАМЧУН СОЛИ БАЙНАЛМИЛАЛИИ ҲИФЗИ ПИРЯХҲО

Мусаллам аст, ки маҳз бо шарофати сиёсати хирадмандона ва дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон меҳани маҳбуби мо дар арсаи ҷаҳонӣ ҳамчун кишвари ташаббускор, пешоҳанг ва таъсиргузор дар пешбурди Рӯзномаи ҷаҳонии обу иқлим эътироф гардидааст. Зеро давоми беш аз ду даҳсола аст, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ пайваста аз иқдомҳои илман асосноки Пешвои тоҷикон баҳравар шуда, дар заминаи онҳо ба дастовардҳои навин ноил мегардад. Аз ин ҷост, ки бонуфузтарин созмони ҷаҳонӣ — Созмони Милали Муттаҳид шаш ташаббуси ҷаҳонии ҷониби Тоҷикистонро қабул ва доир ба онҳо 11 қатънома ба тавсиб расонидааст.

Албатта, ҳар як иқдоме, ки аз ҷониби Сарвари давлат пешниҳод мешавад, дар асоси биниши жарф, таҳлил ва арзёбии амиқу илмии мушкилоти мавҷуда рӯйи кор меояд. Фарзи мисол, нахустин ташаббуси ҷаҳонии ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон дар марҳилае пешниҳод гардид, ки масъалаи таъмини дастрасӣ ба об ва беҳдошт барои некуаҳволиву рушди инсон ба мушкилоти аввали ҷаҳонӣ табдил ёфта буд. Маҳз ба хотири андешидани тадбирҳои саривақтӣ ҷиҳати бартарафнамоии мушкилоти глобалие, чун ба оби тоза дастрасии ноустувор доштани беш аз 1 миллиард нафар, дар шароити номувофиқ зиндагӣ намудани 2,4 миллиард нафар, ҳамасола аз бемориҳои марбут ба бесифатии об ва шароити бади беҳдоштӣ фавтидани 2,2 миллион аҳолӣ, ҳамарӯза фавтидани 6 000 кӯдак аз ҳисоби истифодаи оби ифлос ва аз бемориҳои гуногун азият кашидани зиёда аз 250 миллион нафар аҳолӣ Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид соли 2003-ро Соли байналмилалии оби тоза эълон намуд.

Вақте сифати об паст мешавад ё талабот ба он бо мурури вақт меафзояд, рақобат барои об байни истеъмолкунандагон шиддат мегирад ва албатта, ин раванд дар ҳавзаҳои дарёҳое, ки марзҳои сиёсию маъмуриро убур мекунанд, паёмади ноустувор дорад. Таҷриба нишон медиҳад, ки дар бисёр ҳолат зарурати тақсимоти обҳои фаромарзӣ дар байни минтақаю кишварҳо на танҳо боиси низоъҳои ошкоро намегардад, балки боиси ҳамкориҳои ғайричашмдошт мешавад. Зеро тибқи ҳисобҳои олимони Донишгоҳи Орегон дар кураи арз 263 ҳавзаи дарёҳои фаромарзӣ мавҷуд буда, дар ҳудуди онҳо 40%-и аҳолии ҷаҳон зиндагӣ ва қариб нисфи сатҳи хушкии сайёраро фаро мегиранд, ки 60%-и оби тозаро ташкил медиҳанд. Ин дарёҳо марзи 145 кишварро фаро гирифта, қаламрави 21 кишвар пурра дар ҳудуди ин ҳавзаҳо ҷойгир аст. Аз ин рӯ, яке аз масъалаҳои ҳалталаби ҷаҳон, ки бо тағйирёбии глобалии иқлим ва коҳиши захираҳои об марбут аст, истифодаи захираи обҳои фаромарзӣ аст. Давоми 50 соли охир барои истифодаи ин обҳо беш аз 3000 созишнома қабул гардида, дар ҳамин давра зиёда аз 500 муноқиша рух додааст, ки 21 низоъ ба амалиёти низомӣ расонидааст. Аз ҷумла, барои тақсимоти оби дарёҳои Рио-Гранде, Амур, Ҳинд, Ганг, Браҳмапутра, Даҷла, Фурот, Нил, Лимпопо, Меконг ва дигар кӯлу дарёҳо муноқишаҳои хушунатбор рух додаанд. Бо вуҷуди печида будани мушкилоти мазкур, Президенти мамлакат ҷомеаи ҷаҳониро мутақоид сохтанд, ки ин масоилро метавон тавассути дипломатия ҳал кард. Аз ин ҷост, ки ташаббуси сеюми ҷониби Тоҷикистон, яъне, Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об низ мақбули ҷомеаи ҷаҳонӣ гардид.

Ҳалли мушкилоти глобалии об ба афзоиши сармоягузорӣ дар бахши об, пеш аз ҳама, дар соҳаҳои инфрасохтор зич алоқаманд аст. Ин далел барои идоракунии оқилонаи захираҳои об ва пешниҳоди хидматрасонӣ оид ба таъминоти об хеле зарур буда, барои таъмини суръати баланди рушди иҷтимоӣ-экологӣ-иқтисодӣ аҳаммияти бузург дорад. Вале 60%-и экосистемаҳои табиии ҷаҳонӣ, ки ба ин ё он тарз бо захираҳои об алоқаманданд, бар асари шиддати равандҳои таъсироти антропогенӣ ва тағйирёбии иқлим харобгардида ҳисобида мешаванд. Раванди мазкур ба ҳаҷм, ҳолат ва самаранокии захираи обҳо, пеш аз ҳама, оби нӯшокӣ таъсири ногувор дорад. Зиёда аз ин, ҳамбастагии зичи об, муҳити зист ва иқлим зудтағйирёбанда гардида, ба афзоиши офатҳои гидрометеорологӣ мусоидат менамояд. Махсусан, тағйирёбии иқлим, ҷомеаи ҷаҳониро ба мушкилоти бузург — обшавии босуръати пиряхҳо рӯ ба рӯ кардааст. Ин мушкилот дар роҳи расидан ба Ҳадафҳои рушди устувор дар кишварҳои гуногуни ҷаҳон, аз ҷумла, Ватани мо, ки кишвари кӯҳсор ва дорои захираҳои бузурги глятсиологӣ аст, монеаи ҷиддӣ эҷод менамояд.

Мушкилоти коҳишёбии пиряхҳо ва камшавии майдони яхбандиҳо на танҳо барои Тоҷикистон, балки барои тамоми минтақаи ҳавзаи баҳри Арал ва умуман, кураи арз масъалаи хатарнок ва ҳалталаб мебошад. Ҳарчанд далелҳои илмӣ нишон медиҳанд, ки суръати тағйирёбии майдони яхбандиҳо дар давраҳои гуногуни геологӣ яксон нест, вале обшавии пиряхҳо имрӯзҳо суръати бесобиқа гирифтааст. Тадқиқоти яхшиносӣ собит мекунанд, ки дар марҳилаҳои гуногуни ташаккули глятсиологию климатологии сайёра давраҳои таҳаввул ва таназзули зиёди яхбандӣ ҷой доштаааст. Мувофиқи маълумоти яке аз намунаҳо гармшавии иқлим ба камшавии захираҳои оби минтақа меорад, вале тибқи арзёбиҳои дигар коҳиши яхбандиҳо бо афзоиши миқдори боришот ҷуброн мешавад, ки дар натиҷаи он маҷрои оби дарёҳо бештар мегардад. Чунин гуногунии арзёбиҳои тағйирёбии маҷрои об аз мушкилоти ҳалли масъалаи мазкур ва зарурати тадқиқи тағйирёбии иқлиму динамикаи пиряхҳои минтақаҳои яхбаста гувоҳӣ медиҳад. Маҳз бо дарназардошти ин нукта Пешвои миллат зимни суханронии хеш дар мулоқоти якуми Панели сатҳи баланд оид ба масоили об ва иқлим (соли 2021) қайд карданд: Мутаассифона, имрӯзҳо мо босуръат об шудани яхро дар Арктика, Антарктида ва Гренландия мушоҳида менамоем. Ҳамчунин, тағйироти ҷиддӣ дар пиряхҳои воқеъ дар хушкӣ низ ба амал омада истодаанд. Тибқи ҳисоботи «Баҳодиҳии Ҳимолой дар Ҳиндукуш» бошад, мо аллакай то охири садсолаи ҷорӣ метавонем, зиёда аз се ду ҳиссаи пиряхҳои Ҳимолойро аз даст диҳем. Вазъи ба ин монанд дар пиряхҳои Помир низ ба вуҷуд омада истодааст, ки обшавии бузургтарин пиряхи воқеъ дар хушкӣ дар Тоҷикистон намунаи возеҳи ин гуфтаҳо мебошад.

Суханони Президенти ҷумҳурии моро, ки арзёбии комилан дақиқ мебошанд, Гурӯҳи коршиносони байниҳукуматӣ оид ба тағйирёбии иқлим низ собит менамояд. Зеро ба андозаи 1,5°С афзудани ҳарорати ҳаво, олимону коршиносон пешгӯӣ мекунанд, ки ҳадди ақал нисфи пиряхҳои имрӯза то соли 2100 аз байн мераванд. Аз соли 1990 инҷониб дар лавҳаи азими яхбандии Гренландия 4,890 миллиард тонна ва давоми солҳои 1992-2020 дар майдони бузурги яхистони Антарктика 2,670 миллиард тонна об шудани ях далели бармалои коҳиши пиряхҳо дар минтақаҳои қутбии сайёраи Замин аст.

Пешбинии гармшавии миёна ҳам нишон медиҳад, ки то охири асри XXI дар ноҳияҳои баландкӯҳи Осиё 50% ва дар минтақаҳои яхистони Осиёи Марказӣ ва Ғарбӣ анқариб 70%-и пиряхҳо об мешаванд. Тибқи арзёбиҳо то соли 2100 дар сеяки 56 ҳавзаи пиряхҳои бузург маҷрои солонаи оби дарёҳо беш аз 10% коҳиш меёбанд, ки камшавии зиёдтарин ба навоҳии кӯҳсори Осиёи Марказӣ ва Анд рост меояд.

Дар ноҳияҳои кӯҳии Аврупо низ коҳиши пиряхҳо бо мурури замон, бо афзоиши ҳарорати ҳавои атмосфера ва кам шудани боришот дар фасли сармо суръат гирифта, давоми солҳои 2016-2021 ҳаҷми ях 12% кам шудааст. Айнан чунин манзараро дар яхистони Қафқози Бузург ошкор намудаанд, ки давоми солҳои 1986-2014 майдони пиряхҳо аз 692 то 590 км2 кам шудаанд. Ба андешаи олимон, бо чунин суръати баланд обшавии пиряхҳо аз баландшавии ҳарорат, зиёдшавии радиатсияи офтоб ва бартарӣ пайдо кардани антисиклонҳои тобистона вобастагӣ дорад.

Ба гузориши Созмони Ҷаҳонии Обуҳавошиносӣ обшавии босуръати пиряхҳои Африқо низ ба баланд шудани ҳарорати ҳаво алоқаманд буда, дар 30 соли охир гармшавӣ дар ин қитъа назар ба ду сисолаи қаблӣ (1931-1960 ва 1961-1990) зиёд шудааст. Аз ин рӯ, пиряхҳои ҳар се минтақаи асосии яхистони ин қитъа: Кения, Килиманҷаро ва Рвензор то соли 2040 эҳтимолан аз байн раванд, зеро гармшавии иқлим дар Африқо нисбат ба суръати миёнаи гармшавии Замин тезтар рух медиҳад.

Муқоисаи далелҳо аён месозад, ки тамоми пиряхҳои ноҳияҳои яхистони Замин дар ҳоли таназзул қарор доранд ва омили асосии он гармшавии глобалӣ ва омилҳои тезонандаи он мебошад. Маҳз ҳамин буҳрон ва хатари паёмадҳо аз обшавии босуръати пиряхҳо дар тамоми манотиқи ҷаҳон Сарвари Тоҷикистонро ҳамчун шахсияти ташаббускору созанда водор намуд, ки ҷиҳати пешгирӣ аз ин мушкилот дар сатҳи миллию байналмилалӣ тадбирҳои саривақтиро пешбарӣ намоянд.

Дар сатҳи миллӣ, бо мақсади ҳифзи пиряхҳо, бо раҳнамоии бевоситаи Сарвари давлат дар Тоҷикистон «Барномаи давлатии омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳои Тоҷикистон барои солҳои 2010-2030» (2.09.2010, №417) ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ҳифзи пиряхҳо» (3.01.2024, №2026) қабул гардид, ки дар раванди амалишавӣ қарор доранд. Ҳадаф аз қабули ин санадҳо омӯзиши пайвастаи пиряхҳо, банақшагирӣ ва амалӣ намудани чорабиниҳо, мониторинги доимии ҳолати пиряху барфҳо ҷиҳати ба таври фаврӣ қабул намудани тадбирҳо оид ба паст кардани таъсири тағйирёбии иқлим ба пиряхҳо ва тамоми соҳаҳо мебошад.

Дар сатҳи байналмилалӣ Сарвари давлат бо мақсади ҷалби бештари диққати ҷомеаи ҷаҳонӣ ба масъалаи пиряхҳо, се ташаббуси муҳим, яъне, соли 2025 — Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо, Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва Бунёди байналмилалии ҳифзи пиряхҳоро пешниҳод намуданд. Албатта, иқдомҳои навбатӣ идомаи мантиқии ташаббусҳои қаблии Президенти Тоҷикистон буда, онҳоро дар самти расидан ба Ҳадафҳои рушди устувор тақвият мебахшанд.

Ҳамин тавр, ҳар як ташаббуси ҷаҳонии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси арзишшиносии воқеӣ ва заминаҳои амалӣ падид омада, баҳри бартараф намудани мушкилоти мавҷудаи глобалӣ роҳҳалҳои дақиқеро нишон медиҳад ва дар худ ҳадафҳои меҳвариеро таҷассум менамояд. Гузашта аз ҳама, ҳадафи асосии ин пешниҳодот ҳушдор додани ҷомеаи ҷаҳонӣ аз хавфи бузурге мебошад, ки дар сурати муносибати нодуруст ба табиат ва истифодаи нооқилонаи захираҳои табиӣ дар наздиктарин фурсатҳо мувоҷеҳ ба он мешавад. Ин мушкилот ва унсурҳои алоҳидаи онҳоро дарк намуда, Ҷумҳурии Тоҷикистон дар симои Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чун ташаббускори масъалаҳои ҷаҳонии обу иқлим дар ҳамҷоягӣ барои ҳалли проблемаҳои ҷиддии экологӣ мусоидат кардан мехоҳад. Ва бо ин ҳама тасмимот ҷомеаи ҷаҳониро барои қазоват ва масъулият даъват менамояд.